"ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه و سیاست خارجی ترکیه
گزارش: سحر تقی پور، دبیر گروه ترکیه شناسی پژوهشکده
.
http://alikonline.ir/fa/fa/news/political/item/1350-ژ
ئوپلیتیک-جدید-خاورمیانه-و-سیاست-خارجی-ترکیه-؛
.
نشست شنبه نهم خرداد 1394 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان «ژئوپليتیک جدید خاورمیانه و سیاست خارجی ترکیه» و با سخنرانی دکتر افشین زرگر عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه آزاد واحد کرج برگزار شد. دکتر اسدالله اطهری مدیر گروه ترکیه شناسی، اعضای گروه ترکیه شناسی و پژوهشگران مهمان پژوهشکده در این نشست حضور داشتند.
در این نشست دکتر رحمت حاجی مینه از اعضای گروه ترکیه شناسی که مدیریت جلسه را بر عهده داشت، ابتدا مقدمه ای کوتاه در زمینه موضوع بیان کرد و گفت: امروز در تحلیل و تبیین شرایط بحرانی و پرالتهاب خاورمیانه که برآمده از برخورد منافع بازیگران داخلی، منطقه ای و فرامنطقه ای است، نقش ترکیه، حزب عدالت و توسعه خصوصا به دنبال تحولات عربی و خروج نیروهای آمریکایی از عراق در پایان سال 2011 کاملا پر رنگ تر شده است. به گونه ای که برای فهم ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه و تحولات اخیر عراق و سوریه لازم است در کنار عوامل دیگر، سیاست خارجی ترکیه و اهداف آن را در خاورمیانه به خوبی شناخت. موضوعی که قرار است امروز مورد بحث و گفتگو قرار گیرد.
در ادامه دکتر زرگر با شرح اوضاع ملتهب خاورمیانه گفت: خاورميانه قرن ها است که بيمار است و حال اين بيماری به اوج خود رسيده است، تعصبات خشک، خشک تر از گذشته، اختلافات را عميق تر می کنند و به‌نام مذهب، مرزهای جديد هويتی، تمدنی و ملی و... بر روی جنازه انسان های بی گناه ترسيم می شود و اين گونه است که ژئوپليتیک جديد خاورميانه شکل می گيرد، ژئوپليتیک پرالتهاب و پرتنشی که حوزه های درگيری را در منطقه می گستراند. برای این تحول جدید هر چه نام نهند (ژئوپليتیک جدید در مقابل ژئوپلتیک کلاسیک، ژئوپليتیک انتقادی یا مقاومت در برابر ژئوپلتيیک استعماری و سلطه، و یا ژئوپليتیک تشیع در مقابل ژئوپليتیک تسنن)، ماهیت آن به هیچ وجه مثبت نمی باشد. در ژئوپليتیک ملتهب و ناآرام خاورمیانه، جو بی اعتمادی، مواجهه و تقابل بین نیروهای منطقه ای نیز افزایش یافته و خطوط پرتنش و پرمشکلی بین برخی از بازیگران منطقه ای ترسیم شده است. بازیگران تاثیرگذار منطقه نگران برهم خوردن توازن قدرت به ضرر خود هستند و تلاش می کنند در نظم یا الگوی جدیدی که شکل خواهد گرفت، منافع خود را به بهترین شکل تامین کنند و نقش فعالی در قرار دادن تکه های پازل خاورمیانه جدید ایفا کنند، تکه های پازلی که به دست خودشان در این تصویر جدید چیده شود تا در آینده سهمی بزرگ برای خود داشته باشند. یکی از این کشورهای تاثیرگذار منطقه ای، جمهوری ترکیه می باشد، کشوری با دو چهره متفاوت. ترکیه ماهیتی ژانوس‌وار دارد، یک چهره اش به سمت غرب خیره شده و چهره دیگرش به شرق، خاورمیانه و جهان اسلام. ژئوپليتیک جدید در حال شکل گیری خاورمیانه، چهره دوم ترکیه را بیش از گذشته نمایان تر می کند، چهره ای که روز به روز بیشتر برای مردم خاورمیانه آشناتر می شود.
ترکیه در تحولات اخیر منطقه خاورمیانه فعالانه تر و شاید مواجهه جویانه تر و جاه طلبانه تر عمل می نماید. امروزه ترکیه در امور خاورمیانه مشارکت بیشتری از خود نشان می دهد و خود را به عنوان بازیگر مهمی و به زعم برخی احتمالا پیشرو معرفی می کند، این نقش ترکیه را با چالش ها و فرصت های جدیدی روبه‌رو ساخته است. اگر چه ترکیه تحت زمامداری حزب عدالت و توسعه، حدود یک دهه تلاش کرد که خطوط پرتنش و مملو از اشتباه داخلی را کاهش داده و آرامش در داخل را مستقر کند و اختلافاتش را با همسایگان به صفر برساند، به‌نظر در ژئوپليتیک جدید در حال شکل گیری خاورمیانه و با اتخاذ خط مشی های جدید که برخی از آن به نئوعثمانیسم یاد می کنند، خطوط پراشتباهش و اختلافات عمیقش با برخی کشورهای منطقه دوباره افزایش یافته است. ترکیه در ژئوپليتیک جدید خاورمیانه بازیگری بسیار تاثیرگذار جلوه می کند. زعمای حزب عدالت و توسعه در نطق هایشان در داخل ترکیه بر این امر تاکید دارند که حزبشان فقط برای چند سال و چند دهه کار نمی کند، آن ها آمده اند تا در ترکیه بمانند و حال به نظر می رسد که چنین نگرشی را این گرایش فکری در نظام بین الملل و سیستم فرعی آن یعنی خاورمیانه هم دنبال می کند، ترکیه تا دهه 2020 برای خود جایگاهی بزرگ در بین قدرت های جهان به تصویر می کشد و خاورمیانه را که روزی قسمت اعظم آن را از آن امپراتوری عثمانی می دانست برای خود غریبه نمی بیند و می خواهد در این منطقه با تاثیرگذاری بر تحولات آن (همچون عراق و سوریه) پایگاه های نفوذ قدرتمندی فراهم کند تا پایه های قدرتش در نظام بین الملل نیز تحکیم یابد.
دکتر زرگر در زمینه ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه گفت: ریشه های ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه را باید از سال 2003 پی گیری کرد، از جمله برهم خوردن توازن قدرت در منطقه، بروز خلاء قدرت، آزاد شدن نیروهای جدید، مقابله با تروریسم موجب تکثیر تروریسم در منطقه شده و ... شکل‌گیری دومین دولت شیعی در منطقه پس از سقوط صدام حسین به دست ایالات متحده و متحدین آن، احیای قدرت شیعیان و بازنمایی هویت آن ها در منطقه (که تحت تاثیر چند عامل از جمله: بهبود جایگاه منطقه ای ایران، تشکیل حکومت شیعی در عراق، موفقیت حزب الله در جنگ 33 روزه 2006، سست شدن حکومت های استبدادی در برخی کشورهای عرب، گسترش حرکت های تندرو و تروریستی در میان جبهه تسنن و ... بوده است). البته در سال 1984 مارتین کرامر محقق آمریکایی به ژئوپليتیک شیعه توجه نموده و خبر از شکل‌گیری کمربندی از تشیع در خاورمیانه می دهد که در آینده می تواند تاثیرگذارتر باشد.
دکتر زرگر در مورد تحولات اخیر خاورمیانه بر این باور بود که تحولات در منطقه در طول بیش از یک دهه چنان جدی بوده است که می‌توان از: نظم منطقه ای قبل از 2003 و پس از 2003 و یا نظم منطقه ای قبل از 2011 و پس از 2011 صحبت کرد و در شرایط جدید مدل ها یا الگوهای سیاسی، فکری، ایدئولوژیک، حکمرانی و ... در تقابل جدی تری یا يكدیگر نسبت به گذشته قرار گرفته اند. مانند: مدل ایران (انقلاب اسلامی)، مدل ترکیه (اسلام میانه رو)، مدل عربستان سعودی (وهابیت محافظه کار) و مدل امریکایی-غربی (لیبرال) و ...
دکتر زرگر همچنین سیاست خارجی ترکیه را در چارچوبی تئوریک بدین صورت مطرح کرد:
سیاست خارجی یا رفتارهای ترکیه در قبال تحولات خاورمیانه را می توان بر مبنای چه رویکرد تئوریک تجزیه و تحلیل کرد؟
رئالیسم و تعقیب صرف منافع (در صدر آن امنیت ملی): ترکیه همچون هر بازیگر خردمند دیگری برای تامین منافع خود تلاش می کند.
نئورئالیسم پدافندباور: تحت تاثیر تحول در ساختار و آرایش نیروها و نیز احساس تهدید (برداشتی که ترکیه از تهدیدات ناشی از تحولات خاورمیانه دارد او را بر آن داشته است که در منطقه تحرک بیشتری داشته باشد و حتی به اتحادهای جدید بیاندیشد. ترس عامل اصلی رفتارهای ترکیه است).
نئورئالیسم آفندباور: تحت تاثیر تحول در ساختار و آرایش نیروها و نیز افزایش قدرت ترکیه (فرید زکریا: در طول تاریخ دولت هایی که به‌شدت ثروتمند شده اند، به توسعه ارتش های خود مبادرت کرده اند. وقتی دولتی قدرتمند می شود می کوشد نفوذ بین المللی خود را افزایش دهد و این موجب درگیر شدن بیشتر در مسائل بین المللی می شود. به نظر زکریا در کل هر اندازه قدرت دولت و قدرت ملی افزایش یابد به سیاست های خارجی توسعه طلبانه تری منجر می شود).
دکتر زرگر همچنین در تحلیل سازه انگارانه گفت؛ توجه به عوامل مادی و معنایی تاثیرگذار بر رفتارهای ترکیه و نیز طرح بحث در قالب مسئله ساختار-کارگزار می تواند در این بحث هویت متحول و سیال ترکیه را مورد توجه قرار دهد و همچنین تعارض یا پارادوکس هویتی در ترکیه که هویت شخصی، نوعی، نقشی و جمعی ترکیه را دربر می گیرد.
این استاد دانشگاه در شناخت بهتر ترکیه گفت در نگاه از درون به بیرون ترکیه هنوز با ضعف های بسیار بزرگی خصوصاً در زمینه ملت سازی مواجه است. در نگاه از بیرون به درون ترکیه قدرتمند به نظر می رسد. زیرا دارای قدرت در حال اوج گیری اقتصاد خوب، ارتش قوی، متحدان قوی و ... می باشد.
وی در تحلیل مواضع ترکیه در قبال تحولات خاورمیانه نیز گفت که ترکیه در سوریه و عراق، در تلاش است تا جلوی نفوذ منطقه ای ایران را مهار کند. به زعم ترکیه، ایران در ژئوپليتیک جدید خاورمیانه توازن را به نفع خود تغییر داده است و این با علایق و منافع منطقه ای ترکیه نمی تواند سازگار باشد.
از نگاه ایشان گروه هایی مانند داعش می توانند ابزاری برای مهار تهدیدهای سنتی برای ترکیه باشند، هم چنين مقابله با کردها در عراق و سوریه که هم خویشان کردهای ترکیه هستند. کردستان عراق به همکاری ترکیه بیش از گذشته نیاز پیدا کرده است. ترکیه از این طریق علایق استقلال طلبانه کردها در عراق و سوریه را مهار می کند. مسئله کردها برای ترکیه در ژئوپليتیک جدید خاورمیانه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است زیرا ترکیه می‌داند که در خاورمیانه جدید، امکان تشکیل دولت مستقل کردی با حمایت امریکا و غرب وجود دارد، پس فعال‌گرایانه وارد صحنه می شود تا خود در سرنوشت مسائل منطقه نقش آفرین شود، وگرنه به خوبی می داند که برایش مسائل را به نوع دیگری مدیریت خواهند کرد.
دکتر زرگر در جمع بندی و نتیجه گیری صحبت های خود گفت: الگوهای رفتاری ترکیه در حال حاضر را می توان این گونه مطرح کرد؛ "تلاش برای نمایش موضع مستقل ولی هنوز ناتوان از نمایش آن به دلیل (محدودیت های مختلف)"، "جسورتر و مواجهه جوتر، ولی هنوز در بیشتر مواقع مردد"، "توازن گر پرحاشیه"، "برون گراتر (نسبت به درون گرایی گذشته) و تهاجمی تر خصوصاً در خاورمیانه"، "فعال تر و افزایش اعتماد به نفس"، "رگه هایی از زنده شدن علایق الحاق گرایانه و ریوانشیستی"، "بازیگر دووجهی"، "نوسان در سیاست خارجی و غیر قابل پیش‌بینی".
این نشست در پایان با پرسش و پاسخ حاضرین پایان یافت.