سرزمین آراتا در منابع سومری و آرارت در انجیل
نویسنده: آرتاک موسیسیان
مترجم: شاهن هوسپیان
فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره 72 - سال نوزدهم - تابستان 1394
.
http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=D89FEF35-7721-4CD5-8F48-D5678B309667
.
نام سرزمین آرارات پنچ بار در انجیل[1]آمده است، اولین بار در فصل چهارم باب هشتم کتاب «پیدایش» عهد عتیق در خصوص طوفان حضرت نوح سپس، در فصل چهارم باب نوزدهم، صفحۀ 37و فصل اول صفحۀ 24 از کتاب «توبیاس».[2]در کتاب «پیامبری یسا» صفحۀ 38 نام آرارات به منزلۀ پناهگاه فرزندان سناخریب،[3]پادشاه آشور، پس از کشتن پدر یاد شده است و در کتاب «پیامبری یرمیا» (ارمیا)، نام مردم آرارات، که برای جنگ با پادشاه ظالم بابل دعوت شده بودند، ذکر شده است. نام آرارات بارها در ترجمۀ کتاب مقدس عهد عتیق و تفسیرهای بعدی آن[4]به صورت آرمنیا و یا هایک[5]آمده است که این موضوع در یکی بودن نام های آرارات و هایاستان[6]جای شکی باقی نمی گذارد.
در فصل دوم باب های هشتم تا پانزدهم کتاب «پیدایش» و قبل از فصل «طوفان نوح»، از فلات ارمنستان به منزلۀ مکان قرار گرفتن بهشت یاد شده است که سرچشمۀ دو رود از چهار رود جاری در بهشت، یعنی دجله و فرات، نیز در این منطقه قرار دارد. از فلات ارمنستان در منابع عبری باستان به منزلۀ سرزمینی مقدس نام برده شده که محل خلقت انسان و نجات و ادامۀ حیات مجدد او پس از طوفان نوح است، مکانی که در آنجا انسان با خداوند پیمان بست.
بررسی لوح های به دست آمده در قرن گذشته نشان می دهد که منطقۀ غرب آسیای باستان منشأ روایت های عهد عتیق، به ویژه، فصل های «پیدایش» و «طوفان نوح» است. [7]بنابراین، ذکر نام آرارات یا نامی که بیانگر این منطقه باشد در لوح های به دست آمده از این منطقه عجیب نیست.
در لوح های به دست آمده از سومریان، مربوط به هزارۀ سوم پیش از میلاد، اطلاعاتی در مورد سرزمینی به نام آراتا[8]وجود دارد. در نگاه اول تشابه نام های آراتا و آرارت جالب به نظر می رسد به خصوص اینکه از آراتا در منابع سومری به منزلۀ«سرزمین مقدس حاکمیت قانون» یاد شده است، ویژگی ای که منابع عبری برای سرزمین آرارات ـ هایاستان قائل اند. هر چند این تشابه اسمی جالب است اما می تواند اتفاقی نیز باشد. بنابراین، برای اجتناب از هرگونه خطا ابتدا منابعی را که مکان قرار گرفتن سرزمین آراتا را تعیین می کنند مورد بررسی قرار می دهیم. [9]
در اسطورۀ انمرکار[10]وفرمانروای آراتا، انمرکار از طریق رود اوراک،[11] که همان رود فرات امروزی است، به سرزمین آراتا لشکرکشی کرد. [12] منابع اولیه گواه وجود کوه های مرتفع در سرزمین آراتا هستند اما ارتفاع بلندی های واقع در بین سرزمین اوراک[13] تا کوه های مشو[14] در جنوب فلات ارمنستان از هزار متر نمی گذرد. بنابراین، سرزمین آراتا را می بایست در مناطق کوهستانی و سرزمین واقع در شمال کوه های مشو و در منطقۀ فرات علیا جست و جو کرد.
در اسطورۀ سومری لوگال باندا[15]در کوه غارها ،[16] لوگال باندا در مسیر سومر به آراتا از سرزمینی به نام زاموآ[17]یاد می کند، که بیانگر قرار گرفتن سرزمین های آراتا، زاموآ و سومر در یک امتداد است. بنابراین، آراتا را باید در حوضۀ دریاچۀ ارومیه یا در حوالی آن جست و جو کرد.
در نقشه مکان اوراک و زاموآ نشان داده شده است
منبع: ویکیپدیا
در مسیر سومر به آراتا، به منطقه ای با نام هور ـ اوروم ـ کور ـ را[18]اشاره شده است که می بایست همان سرزمین خوری ها[19] باشد[20]اما پرفسور کلاوس ویل کی[21]این نام را به «کوه غارها» ترجمه و تفسیر کرده است. [22]بر اساس تفسیر پرفسور ویل کی، با در نظر گرفتن این که خوری ها می بایست در نیمۀ اول هزارۀ دوم پیش از میلاد در شمال بین النهرین و مناطق شرق آن ساکن بوده باشند، بنابراین، آراتا در کوه های شمال بین النهرین قرارداشته است اما با در نظر گرفتن اینکه هور ـ اوروم ـ کور ـ را می تواند تفسیر دیگری نیز داشته باشد، برای روشن شدن مکان استقرار آراتا، از این تفسیر چشم پوشی می کنیم.
در اسطورۀ سومری گیل گمش و سرزمین جاویدان که آن را با نام حماسۀ گیل گمش[23]نیز می شناسیم، اوتو،[24]خدای سومری خورشید، برای کمک به گیل گمش برای به دست آوردن راز جاودانگی به او «هفت موجود سحرآمیز»[25]می دهد، که مسیر سرزمین آراتا را می دانستند. [26] در نسخۀ هیتی حماسه، گیل گمش و انکیدو[27]برای رسیدن به جاودانگی از ساحل رود فرات به سمت بالای رود سفر می کنند[28]و در نسخۀ بابلی، او موفق می شود به کوه های مشو صعود کند،[29]کوهستانی که با نام «ماسیوس» مرز جنوبی فلات ارمنستان را تشکیل می دهد. قابل توجه است که محل قرار گرفتن«گل جاودانگی»[30]در حماسۀ گیل گمش همان مکانی است که در کتاب «پیدایش» درخت جاودانگی در آن قرار دارد و در هر دو مورد اشاره به فلات ارمنستان دارد.
گواه دیگری که قرار داشتن آراتا در کوهستان های شمالی را ثابت می کند علائم به دست آمده در خصوص قرار گرفتن سرزمین سوبارتو[31]در این منطقه است،[32]موضوعی که یکی بودن منطقۀ آراتا و سوبارتو را می رساند و بار دیگر این مطلب را تأیید می
لوح یازدهم نسخۀ اکدی اسطوره
گیل گمش در موزۀ بریتانیا
کند که سرزمین آراتا حدأقل در جنوب فلات ارمنستان قرار داشته است. به غیر از مواردی که برای اثبات محل قرار گرفتن سرزمین آراتا ارائه شده به یک موضوع بسیار مهم نیز برای اثبات قرار گرفتن سرزمین آراتا در فلات ارمنستان باید دقت کرد که تا کنون به آن توجه نشده است و آن تشابه موقعیت آراتا و آرارت در داستان طوفان نوح است.
تفسیر لوح یازدهم[33] نسخۀ اکدی اسطورۀ گیل گمش، که در قرن نوزدهم صورت گرفته، اشاره به طوفان بزرگی دارد که جهان را فرا گرفت[34] و این طوفان مشابه داستان طوفان نوح در کتاب «پیدایش» عهد عتیق است. بنابر نسخۀ اکدی کشتی نجات یافته از طوفان بر روی کوه نی ثیر[35]توقف می کند،[36]کوهی که در جنوب فلات ارمنستان قرار دارد (بر اساس کتاب «پیدایش»، کشتی بر روی کوه آرارات توقف کرده است). در ابتدای قرن بیستم میلادی، نسخۀ سومری اسطورۀ گیل گمش مربوط به قسمت طوفان بزرگ یافت شد که به علت صدمه دیدن بخشی از این لوحه نام کوهی که کشتی بر آن توقف کرده بود مشخص نشد. [37]اسطورۀ انمرکار و فرمانروای آراتا این کسری لوح گیل گمش در خصوص طوفان بزرگ را با سخن گفتن در خصوص مردم آراتا به این قرار تکمیل می کند:
«آنان ]مردم آراتا[در میان طوفان گرفتار شدند، زمانی که طوفان همه چیز را با خود برد ...». [38]
این بخش تکمیل کنندۀ داستان سومری طوفان است که به دست ما نرسیده و بدین ترتیب، تصور ما را در مورد سرزمین آراتا تکمیل می کند.
با جمع بندی کلیۀ اطلاعات در خصوص مکان قرار گرفتن سرزمین آراتا[39]مشخص می شود که آراتا در منابع سومری و عبری در هزاره سوم پیش از میلاد و آرارات در کتاب مقدس اشاره به سرزمین باستانی ارمنستان دارد. این تشابه تأییدی است بر نام آراتا و آرارات به منزلۀ مکان نجات انسان از طوفان بزرگ که در منابع سومری و عبری باستان به آن اشاره شده است.
لازم به یادآوری است که سرزمین آراتا ـ آرارات ـ هایاستان (ارمنستان) در منابع سومری و کتاب مقدس به یک شکل به تصویر کشیده می شود. در هر دو منبع، از هایاستان به منزلۀ سرزمین مقدس یاد شده، سرزمین برگزیدۀ خداوند و مکانی که خلقت انسان در آن صورت گرفته و همچنین، سرزمینی که انسان پس از طوفان بزرگ حیات دوبارۀ خود را در آنجا آغاز کرد و در آن مکان عهد جاودانی خود را با خداوند بست. در هر دو منبع، فلات ارمنستان به منزلۀ نماد جاودانگی ذکر شده که درهای آن بر روی افراد بی ایمان بسته است. در ضمن، در هر دو منبع انسان جاودانگی خود را در این سرزمین به دلیل فریب خوردن از مار از دست می دهد.
تصویری از گیل گمش
موضوع جالب اینکه تصورات مردم بین النهرین باستان از آسیای صغیر، به منزلۀ محل سرزمین جاودان و در دنبالۀ جست و جوهای گیل گمش برای یافتن آن، اسکندر مقدونی نیز به همین کار دست زده است. گیل گمش برای رسیدن به سرزمین جاودان در جست و جوی سرزمین آراتا بر آمد و با حرکت به سمت سرچشمۀ رود فرات به کوه های مشو و سپس، به سرزمین جاودان رسید و بنابر اسطوره ای یونانی، که در 240 ق م تحریر شده است، اسکندر مقدونی نیز همان مسیر را در پیش گرفت و کوشید تا به سرچشمه های رودهای دجله و فرات رسد. [40]اما در متن آشوری اسطورۀ اسکندر، کوه هایی که بر سر راه وی قرار داشتند با نام ماسیس[41]آمده است. [42]در حقیقت، اسطوره های شرق باستان و اسطوره های دورۀ هلنیسم، گیل گمش و اسکندر مقدونی را در مسیر ارمنستان قرار می دهند زیرا هر دو اسطوره برای یافتن زندگی
جاودان در سرزمین آراتا، با گذشتن از کوه های مشو (در اسطورۀ گیل گمش) و ماسیس (در اسطورۀ هلنیسم)، به سمت سرچشمۀ رود فرات حرکت می کنند. شواهد چنانگویا است که نیازی به تفسیرهای دیگر در این خصوص نیست.
در پایان، لازم می دانم متذکر شوم که شواهد بیشتری دربارۀ یکی بودن سرزمین آراتا ـ آرارات ـ هایاستان وجود دارد اما موارد ذکر شده برای اثبات آن کفایت می کند و در مقالات بعدی به شواهد دیگر خواهیم پرداخت.
داستان های ذکر شده در مورد ارمنستان را در انجیل می توان به دو دورۀ پیش از تاریخ (تا زمان طوفان بزرگ) و دورۀ پس از آن تقسیم کرد که این دو دوره توسط حوادثی که در سرزمین آراتا ـ آرارات در قرن ششم پیش از میلاد، هزارۀ سوم پیش از میلاد، رخ می دهد با یکدیگر در ارتباط است.
.
پی‌نوشت‌ها:
1-کتاب مقدس مسیحیان. ـم
2-کتاب توبیاس یا توبیت نام بخشی از انجیلاست.
3- Sennacherib
در 681 ق م دو فرزند سناخریب، پادشاه آشور، وی را هنگام عبادت در معبد به قتل رساندند و به فلات ارمنستان گریختند. ـ م
4- http://serials.flib.sci.am/openreader/Surb%20girq_1947/book/content.html
5-نام فلات ارمنستان در متون تاریخی ارمنی. ـم
6-. ارمنیان کشور خود را هایاستان می نامند که این نام ریشه در نام هایک دارد. ـم
7-Ancient Near Eastern texts, relating to the Old Testament, ed. By J.B.Pritchard(New Jersey: Princeton University Press,1969).
8- Aratta
9-مکان سرزمین آراتا را در کتاب آراتا حکومت باستانی در ارمنستان ( ایروان: بی نا، 1992)، ص10 ـ 23 (نوشتۀ آرتاک موسیسیان)بررسی کرده ام. بنابراین، به منابع ارائه شده در کتاب بسنده نکرده و سعی در ارائه منابع دیگر خواهیم کرد. ـ م
10-Enmerkar
قهرمان سومری، فرزند اوتو، خدای خورشید و حاکم شهر اوراک. ـ م
11- Urak
12- Samuel Noah Kramer, from the tablets of Sumer, Indian Hills (Colorado: Falcon's Wing Press 1956), p.232 & 234; idem., History begins at Sumer (New York: Doubleday Anchor, 1959), p.204 ـ 207; Adele Berlin, Enmerkar and Ensuhkesdanna (Philadelphia:[s.n], 1979), p.48 & 49.
13-ویرانه های شهر اوراک در 35 کیلومتری جنوب بغداد قرار دارد. ـ م
14- کوه های مشو، که در منابع ارمنی از آنها با نام ماسیوس یاد شده است ،منطقۀ کوهستانی طور عبدین امروزی است که در اسطورۀ گیل گمش نیز به آن اشاره شده. گیل گمش، برگردان احمد شاملو (تهران:چشمه 1382)، ص 276. ـ م
15- Lugalbanda
دومین پادشاه اسطوره ای سومر در قرن بیست یکم پیش از میلاد . ـ م
16-Kramer, from the tablets of Sumer, Indian Hills, p.235 ـ 238; idem., History begins at Sumer, p.207 ـ 2011; C.W Wilcke, Das Lugalbanda Epos (Wiesbaden:[s.n], 1969).
17- Zamua
نام سرزمینی در جنوب غرب سرزمین ماننا که از دریاچۀ ارومیه تا بخش های علیای رود دیاله امتداد داشته است. ـ م
18-hur-urum-kur-ra
19-خوری ها یا هوری ها مردمی بودند که بین 1600 ـ 1200 ق م در شمال بین النهرین، سوریه و جنوب فلات ارمنستان حکومت مقتدری تشکیل داده بودند. ـ م
20- Kramer, The Sumerians (Chicago: [s.n], 1963), p.275.
21-Claus Wilcke
22- Wilcke, ibid. , p. 36 ـ 38.
23-Gilgamesh
24-Utu
25-منظور از هفت موجود سحرآمیز هفت ستارۀ درخشان در آسمان است که بخشی از صورت فلکی دب اکبر را تشکیل می دهند. دب اکبر از دیرباز راهنمای انسان ها در سفر به سمت شمال بوده است. ـ م
26-ԱրտակՄովսիսեան, Արատտա, ՀնագոյնՊետութիւնըՀայաստանում (Երեւան: 1992), ýէջ 16; ԱրտակՄովսիսեան, ՀայաստանըՔրիստոսիցառաջերրորդհազարամեակում (ýԵրեւան: 2005), էջ 115-120.
27-Enkidu
پهلوان هماورد گیل گمش که در اسطورۀ گیل گمش بخش مهمی به آن اختصاص داده شده است . ـ م
28-Myths from Mesopotamia,translation by Stephanie Dalley (London:[s.n], 1989), p.126.
29-Պնակիտ 9-րդ, Հինարեւելքիպոեզիա, թարգմանութիւնԷդ. ýՍարոեանի,(Երեւան: 1982), էջ 143-145.
30-گیل گمش، برگردان احمد شاملو (تهران: چشمه 1382)، ص 307. ـ م
31- Subartu
سرزمینی در شمال بین النهرین و دجله علیا. ـ م
32-R. Labat, Mannuald’EpigraphieAkkadienne (Paris:[s.n], 1948), p. 250.
33-گیل گمش، ص 307. ـ م
34- همان، ص166. ـ م
35-کوه نی ثیر با نام پیر عمر گویژه در استان سلیمانیه عراق قرار دارد. ـ م
36- W.G. Lambert, «Nisir or Nimus?», Revue d’Assyriologie, no. 80, 1986, p.185 & 186.
37-کوه هایی که در لوح یازدهم به آن اشاره شده است در شمال سومر قرار داشته و کشتی اوتنپیشتیم، که گرفتار طوفان بزرگ شده بود، برروی آن کوه ها پهلو گرفته است. ـ م
38- S. Cohen, Enmerker and the Lord of Aratta (Ann Arbor: [s.n], 1973), p.140.
39- آرتاک موسیسیان، آراتا حکومت باستانی در ارمنستان (ایروان: بی نا، 1992)، ص 18 ـ 22.
40- E. Lipinski, «El’s abode», Orientalia Lovaniensia Periodica, vol. 2(1971): 46.
41-کوه های آرارات در نزد ارمنیان به نام ماسیس بزرگ و کوچک نیز نامیده می شوند. ـ م
42- ibid. , p.47.
.
منابع:
گیل گمش، برگردان احمد شاملو. تهران:چشمه 1382.
موسیسیان، آرتاک. آراتا حکومت باستانی در ارمنستان. ایروان: بی نا، 1992.
Ancient Near Eastern texts, relating to the Old Testament, ed. By J.B.Pritchard. New Jersey: Princeton University Press, 1969.
Berlin, Adele. Enmerkar and Ensuhkesdanna. Philadelphia:[s.n], 1979.
Cohen, S. Enmerker and the Lord of Aratta. Ann Arbor: [s.n], 1973.
Kramer, Samuel Noah. from the tablets of Sumer, Indian Hills. Colorado:Falcon's Wing Press, 1956.
ـــــــ . History begins at Sumer. New York: Doubleday Anchor, 1959.
ـــــــ . The Sumerians. Chicago: [s.n], 1963.
Labat, R. Mannuald’EpigraphieAkkadienne. Paris:[s.n], 1948.
Lambert, W.G. «Nisir or Nimus?». Revue d’Assyriologie. no. 80. 1986.
Lipinski, E. «El’s abode», Orientalia Lovaniensia Periodica, vol. 2, 1971.
Myths from Mesopotamia.translation by Stephanie Dalley. London