دلایل رشد احساسات ضد روسی در جمهوری ارمنستان
ولی کوزه‌گر کالجی
.
.
حضور نیروهای نظامی روسی در پایگاه نیروی هوایی ایروان و پایگاه زمینی گیومری، در نزدیکی مرزهای ترکیه، نماد این روابط راهبردی میان ایروان و مسکو طی 25 سال گذشته به شمار می‌رود.
ناسیونالیسم ارمنی با وجود پیشینه‌ای طولانی از اختلافات با روس‌ها در دوره معاصر در مقابل ناسیونالیسم روسی قد علم نکرد و برخلاف سایر پویش‌های ناسیونالیستی و قومی در فضای آسیای مرکزی و قفقاز نظیر ناسیونالیسم گرجی که در تقابل با ناسیونالیسم روسی شکل گرفت، نوک پیکان ناسیونالیسم ارمنی متوجه ترکیه و نیز جمهوری آذربایجان بود که ریشه در اختلافات تاریخی ارامنه با ترک‌ها در موضوع قتل‌عام ارامنه در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم و نیز آذری‌ها بر سر مناقشه قره‌باغ داشت. انزوا و محاصره ژئوپولیتیکی و اقتصادی جمهوری ارمنستان از دو سمت شرقی (جمهوری آذربایجان) و غربی (ترکیه) به موازات عدم توازن جمعیتی، نظامی و اقتصادی در مقابل جمهوری آذربایجان موجب شد، ارمنستان عملاً به یک رابطه راهبردی و نزدیک با فدراسیون روسیه روی آورد تا بتواند توازن قوای موردنظر خود را در مقابل جمهوری آذربایجان و نیز ترکیه شکل دهد. حضور نیروهای نظامی روسی در پایگاه نیروی هوایی ایروان و پایگاه زمینی گیومری، در نزدیکی مرزهای ترکیه، نماد این روابط راهبردی میان ایروان و مسکو طی 25 سال گذشته به شمار می‌رود. باوجوداین، برخلاف روابط نزدیک در سطوح رسمی و دولتی، طی سال‌های اخیر در بطن جامعه ارمنستان شاهد رشد شایان توجه احساسات ضد روسی هستیم که پدیده اجتماعی و سیاسی قابل تأملی به شمار می‌رود. درواقع، وقوع چند تحول و رویداد در سال‌های اخیر به روشنی نشان داد که تا چه میزان جامعه ارمنستان در سطح افکار عمومی و نخبگان از ظرفیت تقابل با روس‌ها برخوردار است. برخی از مهم‌ترین تحولات و رویدادهای تأثیرگذار در روابط ارامنه و روس‌ها طی سه سال گذشته را می‌توان موارد زیر دانست:
1- دولت ارمنستان در راستای سیاست تکمیل متقابل(*1) در عرصۀ سیاست خارجی که روابط متعادلی با روسیه و جهان غرب را مطرح می‌سازد، تمایلی به پیوستن به اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا در سال 2014 میلادی نداشت و به‌همین‌دلیل، همراه با قرقیزستان در جمع سه کشور بنیانگذار اتحادیه، یعنی روسیه، قزاقستان و بلاروس قرار نگرفت. در این مقطع، ارمنستان درحال رایزنی دربارۀ مقدمات توافقنامۀ تجارت آزاد با اتحادیۀ اروپا بود؛ اما وقوع بحران اوکراین، فشار و تهدید روسیه ازجمله افزایش ناگهانی 67 درصدی بهای گاز صادراتی روسیه به ارمنستان (از 189 دلار به 270 دلار برای هز هزار متر مکعب) و نیاز شدید ارمنستان برای حفظ روابط راهبردی با روسیه موجب شد ارمنستان روند مذاکرات توافقنامۀ تجارت آزاد با اتحادیۀ اروپا را متوقف کند و در انتهای سال 2014 میلادی به اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا بپیوندد که این امر انتقادات شدیدی را در داخل ارمنستان نسبت به نوع رویکرد روسیه و استفاده ابزاری از اهرم انرژی به‌دنبال داشت.
2- «کشتار 2015 گیومری»(*2)، یکی دیگری از حوادث تأثیرگذار بر افکار عمومی جامعه ارمنستان بود. در این حادثه، خانواده آودیسیان، صبح روز دوازدهم ژانویه 2015 در شهر گیومری مرکز استان شیراک در شمال‌غربی ارمنستان درحالی که در خواب بودند بر اثر شلیک گلوله یک سرباز روسی به نام والری پرمیاکوف، (از سربازان پایگاه 102 روسیه در گیومری)(*3) کشته شدند. تنها عضو بازمانده این کشتار، نوزاد شش ماهه‌ای به نام «سیریوژا آویدیسیان» بود که در این حادثه زخمی شد؛ اما یک هفته بعد در نوزدهم ژانویه، این نوزاد نیز درگذشت. سرباز روس مهاجم در روز سیزدهم ژانویه هنگامی که قصد عبور از مرز ارمنستان و فرار به ترکیه را داشت در روستای مرزی بایاندور دستگیر و به فرماندهی پایگاه 102 روسیه تحویل شد و مقام‌های روس اعلام کردند که این فرد به روسیه منتقل و مطابق قوانین این کشور محاکمه خواهد شد. «کشتار 2015 گیومری» به‌شدت احساسات ضد روسی را در ارمنستان برانگیخت و چندین هزار نفر با اجتماع در برابر «ساختمان کنسول گری روسیه» در شهر گیومری ارمنستان اعتراض خود را به قتل اعضای یک خانواده ارمنی اعلام کردند. معترضان خواستار تحویل سرباز قاتل روس به نهادهای قضایی ارمنستان برای محاکمه و مجازات مطابق قوانین این کشور بودند. همچنین حدود دو هزار نفر از مردم شهر گیومری در ارمنستان، پایگاه نظامی ارتش روسیه در این شهر را به محاصره خود درآوردند. اعتراضات مشابهی نیز در ایروان و سایر شهرهای ارمنستان علیه روسیه برگزار شد. هم زمانی این رویداد با عضویت اجباری ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و آغاز سال نو مسیحی و نیز عدم محاکمه سرباز روسی در دادگاه‌های ارمنستان موجب شد فضای منفی شدیدی در افکار عمومی و بسیاری از نخبگان ارمنستان علیه روسیه کل گیرد.
3- طی سال‌های اخیر یک چرخش آشکار و متفاوت در سیاست تسلیحاتی روسیه درقبال جمهوری آذربایجان صورت گرفت و در چهارچوب قراردادهای مختلف دفاعی و نظامی، سلاح‌ها و تجهیزات پیشرفته روسی در اختیار باکو قرار گرفت. این سیاست جدید تسلیحاتی مورد اعتراض و نگرانی مقامات ارمنستان قرار گرفت و ادوارد نعلبندیان، وزیر خارجه ارمنستان، در مصاحبه با روزنامه اسلونیایی «دنه ونیک»، اظهار داشت: «از کشورهای دوست و همکار خود نمی‌خواهیم تا به نفع ارمنستان اقدامی بر علیه کشورهای دیگر انجام دهند. انتظار ما درخصوص مناقشه قره‌باغ حمایت از یکی از طرفین مناقشه بر علیه دیگری نیست بلکه ما خواهان حمایت و پشتیبانی از مواضع اعلام شده ازسوی روسای گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا هستیم. روسیه نیز یکی از روسای این گروه است». در چنین فضایی، در مجلس ملی ارمنستان، رسانه‌ها و محافل اجتماعی این کشور نیز بحث‌هایی درخصوص نقش منفی روسیه در وقایع پس از نسل‌کشی ارامنه در سال 1915 و کمک‌های ارائه شده ازسوی روسیه به دشمنان آن روز ارمنستان آغاز شد.(*4) نقطه اوج این اعتراضات که به راهپیمایی‌های اعتراضی گسترده‌ای در مقابل نمایندگی روسیه در ارمنستان و بسیاری از نقاط جهان انجامید، وقوع جنگ چهار روزه در آوریل 2016 میلادی بود. از دیدگاه ارامنه، روسیه به‌دلیل فروش گسترده تسلیحات به جمهوری آذربایجان، نقش اصلی را در تقویت و تحریک این کشور به آغاز جنگ مجدد در قره‌باغ داشته است.
4- انتشار اخبار مختلف و پراکنده‌ای که از طرح صلح مرحله‌ای و جدید روس‌ها درقبال منطقه قره‌باغ منتشر می‌شود نیز، موجب نگرانی شدید ارامنه شده است. این طرح صلح درواقع ترکیبی از اصول مادرید مصوب گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا در سال 2007 میلادی و طرح صلح غازان روسیه در سال 2011 میلادی است. به موجب این طرح پیشنهادی که دو سالی است روس‌ها درحال پیگیری و رایزنی آن هستند، هفت منطقه پیرامون قره‌باغ طی سه مرحله به حاکمیت جمهوری آذربایجان بازخواهد گشت، ارامنه ساکن در این مناطق به بخش اصلی قره باغ منتقل خواهند شد، آورگان و مهاجرین جنگی آذری از شهرهای مختلف جمهوری آذربایجان به هفت شهر پیرامون قره باغ بازخواهند گشت، نیروهای حافظ صلح روسی به‌عنوان حائل و برای تأمین امنیت بخش اصلی قره باغ (ارمنی نشین) و هفت شهر پیرامونی آن (آذری نشین) مستقر خواهند شد، به منظور پرهیز از احساس شکست یا پیروزی برای هر کدام از طرفین مناقشه، بخش اصلی قره باغ تحت حاکمیت هیچ‌یک از دو طرف ارمنی و آذری قرار نخواهد گرفت و با برگزاری یک رفراندوم درمورد تعیین وضعیت حقوقی و سیاسی این منطقه، در رابطه با وضعیت خودمختاری آن تحت حاکمیت فدراسیون روسیه تصمیم‌گیری خواهد شد که در واقع تکرار الگوی کریمه در قفقاز جنوبی است و درصورت تحقق، بخش اصلی قره‌باغ به‌صورت منطقه برونگان مشابه منطقه کالینینگراد تحت حاکمیت دولت روسیه قرار خواهد گرفت.
مجموع این تحولات و مواردی که اشاره شد به موازات رویکردهای انتقادی احزاب لیبرال ارمنی، مانند حزب لیبرال دموکراتیک ارمنستان (آرمناکان ـ رامگاوار)(*5)، حزب کشور قانونمند (اوریانتس یرگیر)(*6)، حزب میراث(*7)، حزب ارمنستان مترقی (شکوفا)(*8) و حزب لیبرال ارمنستان(*9) که رابطه روسیه و ارمنستان را نوعی رابطه حامی ـ پیرو و حتی استعماری می‌دانند(10*) و در انتخابات پارلمانی اخیر در ارمنستان (دوم آوریل 2017) نیز به‌صورت آشکاری مطرح شد، به روشنی گویای آن است که با وجود روابط نزدیک و راهبردی ارمنستان و روسیه، احساسات ضد روسی در ارمنستان طی سال‌های اخیر به‌شدت افزایش یافته است که این امر درصورت تداوم می‌تواند تبدیل به چالشی جدی برای دولت سرژ سارگسیان شود که عمیقاً به حفظ روابط راهبردی و نزدیک با دولت روسیه معتقد و وابسته است.
.
پی‌نوشت‌ها *
1. Complementary policy
2. Gyumri massacre 2015
3. روسیه بر اساس توافقنامه سال 1995 با ارمنستان، پایگاهی نظامی با 3000 نیروی نظامی در گیومری مستقر کرده است.
4. نائیرا هایرومیان، «اعتراض مجدد ارمنستان به فروش تسلیحات به جمهوری آذربایجان از سوی روسیه»، دیدبان ارمنستان، 26 اسفند 1393
5. Democratic Liberal Party (Armenakan-Ramgavar)
6. Rule of Law Country (Country of Law)
7. Heritage Party
8. Prosperous Armenia Party (PAP)
9. Liberal Party of Armenia
10. ولی کوزه‌گر کالجی، جریان‌های سیاسی جمهوری ارمنستان (مبانی فکری، دیدگاه‌ها و رویکردها). تهران: انتشارات آشیان، چاپ اول، 1393، ص 256
#ارمنستان
#روسیه
#ولی کوزه گر کالجی