آیا ارمنیها اقلیت هستند؟ آیا اقلیت بودن بد است؟
روبرت صافاریان
دوهفته نامه "هویس"شماره۱۶۶
http://farsi.hooys.com/?p=1826
هر از گاهی شنیده میشود که برخی از صاحب منصبان ارامنه برای این که بر ایرانی بودن خود و پایبندیشان به وظایف شهروندی و بر این که خود را در ایران بیگانه نمیدانند تأکید کنند، از این که آنها را اقلیت دینی میخوانند اظهار گله مندی میکنند.
این را در جلسات مشترکی که از سوی دفتر امور اقلیتهای دینی وزارت ارشاد با حضور نمایندگان اقلیتهای گوناگون و مسؤولان دولتی نظام تشکیل میشود شنیده ام.
برخی از چهره های فرهنگی کشور، از جمله آیدین آغداشلو در برنامه ارمنیان ایران که بهمن ماه سال گذشته در خانه هنرمندان برگزار شد، همین حرف را زده اند.
در گزارش ایسنا در این باره میخوانیم: این هنرمند نقاش همچنین به باورنداشتنش به واژه «اقلیت» اشاره کرد و افزود: گمان نمیکنم جزء اقلیت و اکثریت بودن، تفاوتی در جایگاه یک جامعه داشته باشد.
گمانم در این جا با یک سوء تفاهم بزرگ سروکار داریم. با توجه به این که دین رسمی کشور در قانون اساسی، اسلام است و مذهب شیعه به عنوان مذهب اکثریت مردم کشور ذکر شده است، اصل سیزدهم قانون اساسی به حضور اقلیتهای دینی (زرتشتی، کلیمی، مسیحی) در کشور اشاره کرده و تأکید کرده است که آنها «در حدود قانون، در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل میکنند». از سوی دیگر واژه اقلیت هیچ بار منفی و تحقیرآمیزی ندارد.
اگر هم کسی چنین احساسی دارد، تلویحاً در ذهن خود «در اکثریت بودن» را فضیلتی میداند، و به گمانم بیشتر باید ساختار ذهنی و اندیشهگی خود را اصلاح کند.
اقلیت بودن ارمنیها، زرتشتیها، یهودیها و… در ایران یک واقعیت است (فاکت است) و بار ارزشی ندارد. امّا تأکید بر حضور اقلیتها نه تنها زیانآور نیست، بلکه توجه دادن به موقعیت خاص بخشی از جامعه و گروهی از شهروندان کشور است. مقصود از موقعیت خاص نیز این است که این گروهها باورهای دیگر، عادات و رسوم دیگر و پیشینه تاریخی و شیوه زیست و فرهنگ متفاوتی دارند و چون در اقلیتاند، بیم آن میرود که این موقعیت خاص شناخته نشود و حقوقی که بر آن مترتب است پایمال شود. در واقع به رسمیت شناختن حضور اقلیتها، مقدمه و بستر رعایت حقوق خاص آنهاست، علاوه بر حقوقی که در قانون اساسی برای همه شهروندان پیشبینی شده است.
لفظ اقلیت یا minority در همه کشورها به کار برده میشود و اتفاقاً این روزها کاربُرد آن به اقلیتهای قومی یا دینی محدود نمیشود. بلکه همه گروههایی را در بر میگیرد که به دلایلی با اکثریت آحاد جامعه تفاوت دارند و جامعه باید به خاطر این تفاوت، حقوق خاصی برای آنها قائل شود. مثلاً حقوق معلولان یا حقوق بیماران خاص. حتی برخی قوت دموکراسی در یک جامعه را در رفتاری که این جامعه با اقلیتهای خود میکند میسنجند.
به جای این که بر واژه اقلیت حساسیت داشته باشیم، باید بر رعایت حقوق اقلیت و برابری حقوق آن با حقوق اکثریت پافشاری و تأکید کنیم. پرسش این نیست که ارمنیها (و آسوریها، زرتشتیها، …) اقلیت هستند یا نه. پرسش این است که آیا حقوق این اقلیتها رعایت میشود؟ آیا در اقلیت بودن باعث دسترسی کم تر آنها به ردههای بالا و متوسط مدیریتی کشور میشود یا نه؟ آیا دولت سهم خود را در تأمین هزینه آموزش و پرورش به زبان مادری برای این اقلیتها فراهم میکند یا خیر؟ با حذف واژه اقلیت کاری نخواهیم کرد جز پاک کردن صورت مسأله و انکار این واقعیت که در کشور ایران گروههایی از مردم زندگی میکنند که دین و عادات و زبان و … شان با اکثریت جامعه فرق میکند، امّا جزء شهروندان این جامعه هستند و باید با باقی شهروندان حقوق برابری داشته باشند و علاوه بر این آزادیهایی خاص، تا بتوانند به راحتی به شیوه مأنوس خود زندگی کنند، زبان خاص خود را به فرزندانشان آموزش دهند و… .
با حذف واژه اقلیت مانع از توجه به این موضوع میشویم. ارامنه چه نوع اقلیتی هستند؟ از نظر رسمی، اقلیت دینیاند. ارامنه مسیحیاند. امّا آسوریها هم مسیحیاند. منتها تفاوت است بین این دو. آسوری و ارمنی از نظر پیشینه تاریخی و فرقه دینی و عادتهای فرهنگی و زبان با هم فرق میکنند. پس صرفاً اقلیت دینی تلقی کردن ارمنیها بیانگر کلّ واقعیت نیست. شاید اقلیت قومی مناسبتر باشد.
در غرب از اقلیتهای قومی ethnic minorities صحبت میشود. خود ارمنیها خود را آزگائین پُکراماسنوتیون azgaeen pokramasnootyoon میخوانند. «پُکراماسنوتیون» یعنی اقلیت و «آزگائین» یعنی ملّی. به عبارت دیگر ارمنیها خود را اقلیت ملّی میدانند. این صفت ملّی ارجاع میدهد به ملّت ارمنی. که در باور عمومی مردم ارمنی یعنی ملّتی ده میلیونی که در سراسر جهان پراکنده است.
تفاوت واژه ها از تفاوت در تلقی جامعه ارامنه ایران از خود، و تلقی جامعه ایرانی و به طور خاص حکومت از این جامعه حکایت میکند. برای این که بتوانیم این تفاوت را ریشهیابی و تحلیل کنیم باید بپذیریم که در جامعه ایران اکثریتی وجود دارد و اقلیتی، یا اقلیتهایی. به عبارت دیگر تفاوتهایی. کسانی که از به کار بردن واژه اقلیت میرنجند و تلویحاً خواهان حذف آن هستند باید بدانند که این اعلان همگانی که همه عین هم هستند و هیچ فرقی با هم نداریم هیچ فایدهای نه به حال اقلیتها دارد نه به حال اکثریت، چون اکثریت خیالش راحت میشود که همه مثل همیم و هیچ فرقی با هم نداریم. در حالی که واقعیت جز این است.
نه تنها نباید از این که ما را اقلیت میدانند (که آشکارا هستیم) ناراحت شویم، بلکه باید این را دستاوردی بدانیم که در قانون اساسی، ما را به عنوان اقلیت به رسمیت شناختهاند. در واقع مادّه ای از قانون اساسی که در بالا به آن اشاره کردیم، مبنای قانونی و حقوقیِ پیگیریِ خواستهای ویژهای است که به وضعیت اقلیت بودن ما بستگی دارند.
قانون اساسی با به رسمیت شناختن اقلیتهای دینی، پایه قانونی خوبی برای پرداختن به حقوق اقلیتها فراهم آورده است. امّا برای تنظیم قانون موضوعه، شناخت دقیقتر اقلیتها و شاخههای گوناگون آنها ضروری است. مسؤولان جمهوری اسلامی در امور اقلیتها «به تجربه» به این تفاوتها و ویژگیهای گروههای مختلف و تلقی هریک از خود و از مناسباتشان با جامعه بزرگ آشنا می شوند و این تفاوتها در رفتارهای خود لحاظ میکنند. نمونه ای از این مسؤولان سعید تقوی مسؤول اداره امور اقلیتهای دینی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود که طی شانزده سال تصدی این سمَت، به خوبی با ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی اقلیتها آشنا شده بود و چه بسا این آشنایی را به دیگر مسؤولان از جمله مسؤولان امور انتظامی نیز منتقل میکرد.
اکنون قرار است کس دیگری این سمت را به عهده بگیرد و ضرورتاً مدّتی طول خواهد کشید تا او نیز به سازوکار اقلیتها آشنا شود. امّا در کنار این تجربه های شخصی که به جای خود مفیدند، نیاز به شناخت سیستماتیک تر اقلیتهای احساس میشود. مسؤولان ادارت گوناگون دولتی که به هر رو با مدارس، انجمنها، مطبوعات و سایر نهادهای ارامنه و دیگر اقلیتها سروکار پیدا میکنند، باید از یک آموزش اولیه در شناخت این جوامع برخوردار باشند. و مقدمه این کار آن است که پژوهش در زمینه شناخت اقلیتها تشویق و بودجه لازم برای آن تأمین شود. شاید این پژوهش مبنای تعریف دقیقتر رابطه میان دولت و اقلیتها را فراهم کند. این آن چیزی است که به آن نیاز داریم، نه حذف لفظ «اقلیت».