گزارش سمینار بزرگ علمی مرزهای جغرافیایی قفقاز در گذر تاریخ
بخش سوم سمینار علمی مرزهای جغرافیایی قفقاز اختصاص به نقش کشورهای منطقه ای در تحولات قفقاز داشت که سخنران این قسمت دکتر جهانگیر کرمی کارشناس آسیای مرکزی و قفقاز و عضو باشگاه والدای روسیه و عضو شواری عالی ایراس و مدیر گروه مطالعات روسیه دانشگاه تهران بود که گزیده ای از سخنرانی ایشان به سمع و نظر شما می رسد.
بخش سوم
نقش کشورهای منطقه ای در قفقاز پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی
روابط عمومی موسسه ترجمه و تحقیق هور
طی بیست و پنج سالی که از استقلال کشورهای منطقه قفقاز می گذرد، ما شاهد نوعی رقابت و رویارویی بین قدرتهای بزرگ غربی شامل اتحادیه اروپا، ناتو،آمریکا و روسیه و از طرف دیگر کشورهای منطقه مانند ایران و ترکیه هستیم. این منطقه با جمعیتی حدود بیست میلیون نفر با دولت های نوپا و ضعیفی شکل گرفته است که عمدتا از لحاظ امنیتی و اقتصادی وابسته به قدرت های بزرگ می باشند. همچنین این منطقه مرزی حائل بین سه منطقه ژئواستراتژیک جهانی یعنی خاورمیانه، اوراسیای مرکزی و اروپا است که قدرت های بزرگ جهانی نمی توانند نسبت به این منطقه بی تفاوت باشند. از اینرو ویژگی های ژئوپلیتیکی قفقاز به گونه ای است که این رقابت ها و اختلافها که در تاریخ سابقه طولانی دارد به آسانی حل و فصل نشده و ما شاهد اتفاقاتی نیز در آینده باشیم.
اما نکته اصلی در بحث قدرت های بزرگ اینست که نباید فقط خواسته قدرتهای بزرگ را مد نظر داشته باشیم زیرا آنچه در منطقه جریان دارد نوعی تمایلات درونی است که کشورهای منطقه به سمت جهان خارج از خود بروز می دهند که این تمایلات از منظر ژئوپلیتیکی ناشی می شود. کشورهای منطقه قفقاز در طول تاریخ یا جزئی از خاک روسیه ، یا جزئی از خاک ایران و یا جزئی از امپراطوری عثمانی بوده اند و از اینرو این کشورها جهت تامین نیازهای امنیتی و اقتصادی بدنبال تضمین هایی امنیتی و شرکای اقتصادی در خارج از منطقه می باشند که در این راه دست به یارگیریهای سیاسی می زنند.
دکتر جهانگیر کرمی در بررسی قدرت های بزرگ ابتدا به نقش روسیه پرداخته و گفت: برای بررسی وضعیت قفقاز ابتدا می بایست به روسیه ای بپردازم که بیش از دویست سال در منطقه نفوذ داشته و علاوه بر تاثیر زبان و فرهنگ روسی در منطقه دارای ساختارهایی نظیر سازمان کشورهای مشترک المنافع که هم ارمنستان و هم آذربایجان و تا قبل از جنگ 2008 میلادی گرجستان هم عضو آن بودند می باشند.
روسیه برای نفوذ خود در منطقه از چندین اهرم فشار استفاده می کند این کشور از مسئله پیچیده قومیت های موجود در منطقه استفاده کرده و در قضایای اوستیای جنوبی، آبخازیا و حتی آجارستان و مناقشه قراباغ و تاتارهای آذربایجان که بیست درصد از جمعیت جمهوری آذربایجان را شامل می شوند و مایه نگرانی بسیاری برای باکو است و گرایش های شدید ضد روسی دارند بهترین بهره را می برد.
این کارشناس روسیه در ادامه به مشکلاتی که این کشور در منطقه قفقاز با آن روبرو است اشاره کرده و می گوید: از طرف دیگر روسیه با مشکلاتی نیز در منطقه روبرو است که مهم ترین آن گرایشات ضد روسی مردم و اقوام برخی کشورهای قفقاز می باشد. این گرایشات در گرجستان و جمهوری آذربایجان شدید و در ارمنستان بسیار کم است. و بهمین دلیل است که ارمنستان با کم ترین گرایشات ضد روسی مهم ترین پایگاه روسیه در منطقه محسوب می شود.
موضوع دیگر بحث ما نقش قدرتهای غربی و نفوذ آنها در منطقه است که شاید از مهمترین آنها نقش و نفوذ ناتو در منطقه و عضویت هر سه کشور قفقاز در پیمان آتلانتیک شمالی است. اما با وجود این هر سه کشور تحت نفوذ روسیه تا کنون نتوانستند عضو ناتو شوند و در مورد گرجستان هم شاهد بودیم وقتی این کشور خواهان پیوستن به ناتو شد چه اتفاقاتی بوقوع پیوست و اوستیای جنوبی بر اثر جنگ روسیه با گرجستان مستقل شد.
دکتر جهانگیر کرمی در بخش دیگری از سخنان خود به نقش سازمانهای اروپایی نظیر اتحادیه اروپا و سازمان امنیت و همکاری اروپا و آمریکا پرداخته و گفت: بدنبال نفوذ روسیه در منطقه اتحادیه اروپا می کوشد با اهرم هایی نظیر اینوگیت که مربوط به طرح های انتقال انرژی است در منطقه نفوذ کرده و به شکل غیر مستقیم و نرم تری به مقابله با روسیه بپردازد. سازمان مهم دیگر اروپایی سازمان امنیت و همکاری اروپا است که از طریق نشست گروه مینسک و در غالب حل مناقشه قراباغ در منطقه حضور دارد و بصورت دوگانه در منطقه عمل می کند. در این بین آمریکا نیز از طریق سازمان گوام که از سال 1998 م. شکل گرفت با تک تک کشورهای قفقاز در ارتباط بوده و سعی در افزایش نفوذ خود در منطقه دارد. در مجموع اگر چه فعالیت های غرب روز افزون و فزاینده بوده اما در حقیقت مسائل قفقاز برای غرب و آمریکا در اولویت نبوده و بیشتر اتحادیه اروپا در منطقه نقش فعال ایفا می کنند.
دکتر کرمی در خصوص نقش ترکیه در منطقه قفقاز گفت: کشور مهم دیگر و حاضر در منطقه که نقش فعال در قفقاز دارد ترکیه است. این کشور تا کنون سعی کرده در کنار قدرتهای بزرگ حرکت کرده و در منطقه حضور داشته باشد.این کشور از طریق طرح های انتقال انرژی ،خطوط ارتباطی تراسیکا در قفقاز جنوبی و تشکیل سازمان کشورهای ترک زبان که چند سالی تعطیل بود و دوباره فعال شده سعی در نقش آفرینی در منطقه دارد.اما ترکیه نیز بمانند روسیه در منطقه دشمنان و مشکلاتی دارد که مهمترین آن ارمنستان می باشد. ترکیه بعد از جنگ 2008 میلادی فعالیتهای خود در منطقه را افزایش داد و در مرحله ای تلاش کرد رابطه دیپلماتیک خود با ارمنستان را سروسامان دهد که البته موفق نشد. ترکیه پس از اتفاقات اخیر خاورمیانه وارد بازی خطرناکی شده است که بنوعی احیاء و گسترش نئوعثمانیزم در منطقه است که می تواند هزینه های زیادی برای ترکیه در بر داشته باشد. چنانکه دانشگاهیان ترکیه در مباحث خود از احتمال پاکستانیزاسیون ترکیه در آینده و خطرات احتمالی آن سخن می گویند.
دکتر کرمی در خصوص اتفاقات بوجود آمده در خاورمیانه و ارتباط آن با منطقه قفقاز گفت: در دو سال گذشته و بدنبال مسائل بوجود آمده در خاورمیانه بویژه پس از بهار عربی منطقه قفقاز نیز دچار نوعی دگرگونی و به اصطلاح وارد فاز جدیدی شد. بحران سوریه و کشیده شدن پای روسیه و ایران به این بحران و تلاش کشورهای غربی برای تبدیل مسئله سوریه به پاشنه آشیل روسیه و ایران باعث شد که روسیه بیش از پیش نگران نفوذ ترکیه و تحریک و بیداری جمعیت بیست میلیونی و مسلمان ساکن در روسیه مانند آنچه در زمان امپراطوری عثمانی اتفاق افتاد شود. زیرا خاورمیانه ضعیف و کشورهای بی ثبات و اخیرا پدید داعش مسئله ایست که در صورت عدم کنترل آن و کشیده شدن این جریانات مذهبی و رادیکالی به سمت قفقاز و ولگا می تواند برای روسیه بسیار گران تمام شود.
دکتر کرمی در سخنان پایانی خود به بحران اوکراین اشاره کرده و می گوید: بحران اوکراین یک ضربه اساسی بر نفوذ روسیه در منطقه وارد کرد. روسیه با استفاده از اهرم زبان و فرهنگ مشترک با اوکراین می کوشید این کشور را شریک و همکار خود در تقابل با غرب نگاه دارد. وجود اوکراین می توانست خلاء ایجاد شده در منطقه را برای روسیه پر کند. از اینرو روسیه سعی داشت با تشکیل سازمان اقتصادی یوراسیک به مقابله با اتحادیه اروپا بپردازد که بحران اوکراین مانع از تحقق این امر شد.از طرف دیگر تحریم های غرب علیه روسیه باعث نوعی نظامی گری روسیه در منطقه شده و باعث می شود که اوضاع منطقه خصوصا قفقاز بیش از پیش جدی تر گردد.
در انتها می بایست به این نکته اشاره کنم رقابتی که ما در بیست و پنج سال گذشته در منطقه شاهد بودیم نه تنها نتوانسته صلح و ثبات و امنیت را به منطقه باز گرداند بلکه منطقه را دچار نوعی شکاف و از هم گسیختگی نیز کرده است. و با توجه به اوضاع بوجود آمده در خاورمیانه بعید است در آینده نزدیک این منطقه از آرامش نسبی برخوردار شود.