مقالهء من که در دوهفته نامهء هویس چاپ است
چگونگی سکونت ارامنه در تهران
گارگین فتائی
دوهفته نامه "هویس"شماره 209
14 بهمن ۱۳۹۴
.
در زمان حکومت کریم خان زند، چند خانواده‌ی ارمنی در حومه‌ی شهر تهران و محله‌ی دولاب اقامت گزیدند که از ایشان جز چند قبر اطلاعات دیگری در دست نیست.
در مورد تاریخ مهاجرت اولین ارامنه به تهران سه نظر وجود دارد.
نظر اول این است که در زمان حکومت آغا محمدخان قاجار، گروهی از ارامنه توسط سپاهیان وی از ارمنستان به تهران که به تازگی به عنوان پایتخت ایران تعیین شده بود کوچ داده شده و در میدان وحدت اسلامی اسکان داده شدند. آن‌ها برای انجام مراسم دینی خود در بازارچه‌ی قوام‌الدوله محرابی ساختند که بعدها مبدل به کلیسای گئورگ مقدس شد.
نظر دوم این است که در سال ۱۳۵۸ه.ق. مطابق با ۱۷۵۰میلادی تعدادی از ارمنیان در دروازه‌ی شاه عبدالعظیم تهران ساکن بوده‌اند. از این رو می‌توان به‌تحقیق گفت که ارمنیان پیش از رسیدن کریم خان به سلطنت در سال ۱۱۶۳ه.ق.، در زمان نادرشاه افشار به تهران آمده بودند. این گروه در واقع اولین ارمنیانی بودند که از جلفا به تهران مهاجرت کردند. اندک اندک با مهاجرت ارامنه‌ی تبریز، سلماس، جلفای اصفهان و سایر نقاط ایران و نیز مهاجرت ارامنه‌ی خارج از ایران از جمله قفقاز و ترکیه‌ی عثمانی به تهران بر تعداد خانواده‌های ارمنی ساکن در تهران افزوده شد. در سال ۱۱۸۲ه.ق. مطابق با ۱۷۶۸میلادی یعنی در زمان کریم‌خان زند، ارمنیان تهران اولین کلیسای خود را به نام «تاتاووس و باردوقیموس مقدس» در کوچه‌ی ارامنه (کوچه‌ی موسوی کنونی در بازار حضرتی چهارراه مولوی) بنا کردند. اکثر ارمنیان این محله صنعتگر بودند. در زمان انتخاب شهر تهران به عنوان پایتخت در زمان قاجاریه، گروهی از این ارمنیان در توسعه و نوسازی شهر مشارکت داشتند.
نظر سوم این است که به دستور فتحعلی شاه قاجار ده تن از ارامنه‌ی شیشه‌گر جلفای اصفهان برای انداختن شیشه‌های قصر تازه‌ساز او به تهران آورده شدند. پس از چندی این شیشه‌گران خانواده‌های خود را هم از جلفای اصفهان به تهران آوردند و در محله‌ی دروازه‌ی شاه عبدالعظیم ساکن شدند.
در نخستین سال‌های سلطنت سلسله‌ی قاجار، ارامنه‌ی تهران در دو ناحیه از شهر مستقر بودند: یکی در محله‌ی دروازه عبدالعظیم (مولوی کنونی) و دیگری در دروازه قزوین (حوالی میدان وحدت اسلامی کنونی). رفته‌رفته که بر شمار ارمنیان تهران افزوده می‌شد آن‌ها محله‌های سابق خود را ترک کرده و در نقاط دیگری از تهران سکونت می‌گزیدند.
پس از انقلاب مشروطیت و پایان استبداد صغیر، ارامنه نیز که در راه برپایی مشروطیت همپای دیگر ایرانیان مبارزه کرده بودند به حقوقی دسترسی پیدا کردند و دیگر ناگزیر به سکونت در محله‌های خاص و معینی نبودند. در دوره‌ی قاجار (۱۲۴۱ه.ق. مطابق با ۱۸۲۲میلادی) ۵۷۵خانوار یعنی ۳۲۴۷تن ارمنی در شهر تهران ساکن بودند.
آمار فوق تنها در مورد ارامنه‌ی ساکن در تهران بود گرچه علاوه بر این، تعدادی از ارامنه نیز در روستاهای اطراف تهران ساکن بودند. معروف‌ترین روستای ارمنی‌نشین آن زمان ده ونک در شمال غربی تهران بود. ارامنه‌ی ساکن این روستا از چهارمحال و بختیاری به آن‌جا آمده و در این روستا به کشت و زرع می‌پرداختند. بنا بر آماری که هولستر می‌دهد در سال۱۲۹۷ه.ق. مطابق با ۱۸۸۰میلادی ۶۹خانواده‌ی ارمنی برابر با ۲۱۲تن در دو روستای اطراف تهران ساکن بودند. علاوه بر ونک، ارامنه در روستاهای خوردین، دروس و بومهن هم ساکن بودند که ساکنان روستای دروس به‌تدریج این روستا را ترک و به روستاهای دیگر مهاجرت کردند.
ارامنه همواره با افزایش جمعیت شهر تهران به نقاط دورتر از مرکز اصلی شهر مهاجرت کرده‌اند و این‌که می‌بینیم در برخی نقاط شهر با وجود این‌که ارمنی نیست ولی کلیسای ارمنی هست – نظیر خیابان‌های مولوی و وحدت اسلامی- علتش این است که قبلاً این مناطق ارمنی‌نشین بوده و بعداً ارامنه از آن مناطق به نقاط دیگر شهر رفته‌اند.
محله‌های ارمنی‌نشین کنونی در تهران:
۱- نارمک
در میان خیابان‌های محله‌ی نارمک، ارامنه بیشتر در جنوب در خیابان‌های بین آیت (سی‌متری نارمک) تا وحیدیه در خیابان دماوند یعنی خیابان‌های شهید میرحسینی (زرکش)، شهید اسماعیل افشاری (پدرثانی)، شهید سهیلیان (شیرمرد جنوبی)، شهید غیاثی‌پور (آبادان جنوبی)، میدان‌های ۸۴، ۸۵، ۸۶و ۹۲نارمک و خیابان‌های میرفخرایی، جنوب خیابان گلستان، ضلع جنوبی خیابان شهید ثانی (۴۶متری غربی) و مسیل باختر ساکن‌اند.
2- مجیدیه
ارامنه‌ی مجیدیه بیشتر در مجیدیه جنوبی در خیابان‌های شانزده متری اول و دوم، خیابان استاد حسن بنا و سه‌راه ارامنه ساکن‌اند و کم‌تر در مجیدیه‌ی شمالی و شمس‌آباد سکونت دارند.
3- کریم‌خان
ارامنه‌ی این منطقه در خیابان‌های میرزای شیرازی، سنایی، قائم‌مقام فراهانی، هفت تیر، استاد نجات‌اللهی (ویلا)، لارستان، خیابان آبان و حافظ شمالی ساکن‌اند.
4- حشمتیه
ارامنه‌ی این محله در خیابان‌های حشمتیه در نزدیکی سبلان شمالی و ده‌متری ارامنه ساکن‌اند.
5- جمهوری
ارامنه‌ی این منطقه بیشتر در خیابان نادری (میرزا کوچک‌خان) ساکن‌اند.
6- ونک
ارامنه‌ی این منطقه بیشتر در ده ونک و نزدیک باشگاه آرارات ساکن‌اند.
بیشترین شمار ارمنیان در مناطق فوق ساکن‌اند. مناطق دیگری نیز هستند که قبلاً ارامنه در ََآن‌جا بیشتر بودند ولی به‌تدریج از تعدادشان در آن محله‌ها کاسته شد و به محله‌های مورد اشاره رفتند. با این حال هنوز تعدادی از ارامنه در آن محله‌ها ساکن‌اند. این محله‌ها شامل عزیزخان در حسن آباد، دروس، عباس‌آباد، خیابان جم (فجر)، آرژانتین، شوش، مختاری، خیابان قزوین و شهرستان بومهن هستند.
بیشترین تعداد ارامنه در شرق تهران در منطقه‌ی ۸شهرداری ساکن‌اند. البته در مناطق صنعتی اتحاد، سازمان آب، خاک سفید، خرم‌دشت ، سیاه‌سنگ و کمرد در شرق تهران نیز کارگاه‌های فنی ارامنه هنوز مشغول به کارند.