زبان ارمنی و اهمیت آن
گارون سرکیسیان
hooys-farsi-227-3
دوهفته نامه "هویس"شماره ۲۲۷
۱۲ آبان 1395
.
http://farsi.hooys.com/?p=3034
.
زبان ارمنی امروزی دارای دو گونه ی ارمنی شرقی و ارمنی غربی و حدود شصت گویش است. وجود گونه ی شرقی و غربی در زبان ارمنی به آن سبب است که بخش‌های شرقی و غربی ارمنستان چندین سده زیر سلطه حکومت‌های گوناگون قرار داشته و مردم آن با زندگی در محیط فرهنگی، اقتصادی و سیاسی متفاوت راه جداگانه‌ای در پیشبرد زبان و فرهنگ ملی خود پیش گرفته‌اند.
زبان ارمنی ویژگیهایی دارد که می‌توان آن ها را به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:
۱ـ زبانی است منشعب از زبان اصلی هند و اروپایی، که مانند گروه زبان‌های ایرانی، یونانی، ژرمن و غیره از شاخههای آن زبان است، با این تفاوت که تنها زبان شاخه خود است و از سوی دیگر هیچ زبان دیگری از آن منشعب نشده است. این زبان که از هزاران سال پیش از میلاد از زبان اصلی هند و اروپایی جدا شده بود، دوران باستان و سدههای میانه را بی‌گزند در نوردید و با اندکی دگرگونی به سده ۲۱ رسید. با پژوهش در زبان ارمنی می‌توان پژوهش‌های ژرف‌تری درباره کیفیت و ماهیت زبان‌های باستانی و حتی زبان اصلی هند و اروپایی انجام داد، چرا که پیوندی مستقیم با زبان اصلی هند و اروپایی داشته و یکراست از آن جدا شده است.
۲ـ زبانی است که از نظر نوشتاری قدمت بسیار دارد. همین قدمت موجب شده است که ارزش تاریخی نیز داشته باشد. قدیمی‌ترین نوشته‌هایی که به این زبان برجای مانده متعلق به سده ۵م. است و به دو دسته تألیف و ترجمه تقسیم میشود. برخی از تألیفات مهم سده ۵م. عبارت اند از:
«زندگی مسروپ ماشتوتس» نوشته کوریون، شاگرد ماشتوتس، که درباره شرح حال استادش مسروپ ماشتوتس نوشته است.
«تاریخ ارمنیان» نوشته آگاتانگغوس، که به رویدادهای مربوط به سقوط سلسله اشکانیان ایران و روی کار آمدن اردشیر ساسانی میپردازد و بخش اصلی آن داستان جانفشانی‌های گریگور قدیس و گسترش دین مسیحیت در ارمنستان است. این نخستین کتاب تاریخی ارمنی است.
«تاریخ ارمنیان» نوشته پاوستوس بوزند، که رویدادهای سده ۴م. ارمنستان و ایران را در روزگار شاپور دوم ساسانی شرح میدهد.
«تاریخ ارمنیان» نوشته غازار پاربتسی، که ادامه تاریخ پاوستوس است و درباره رویدادهای ارمنستان از سال ۳۸۷م. تا ۴۸۵م. سخن میگوید و روابط ایران ساسانی و ارمنستان اشکانی در دوران پادشاهی شاپور سوم، بهرام چهارم، یزدگرد اول، بهرام گور، یزدگرد دوم، پیروز و بلاش را مینگارد.
«در رد فرقهها» نوشته یزنیک کقباتسی، شاگرد ماشتوتس، که اثری دینی ـ فلسفی است و به توصیف و ابطال فرقههای مذهبی آن روزگار میپردازد.
«تاریخ وارتان و جنگ ارمنیان» اثر یِغیشه و «تاریخ ارمنیان» اثر مُوسِس خورِناتسی نیز از آثار برجسته تاریخ‌نگاری سده ۵م. است.
دسته دوم نوشته‌هایی که به دست ما رسیده، ترجمههایی است که از آثار اندیشوران دیگر ملل به زبان ارمنی انجام شده است. نخستین اثری که به ارمنی ترجمه شد کتاب مقدس بود که به دست مسروپ ماشتوس و شاگردانش، و با کمک ساهاک کاتولیکوس، رهبر دینی ارمنیان، انجام گرفت. ترجمه آثار ارزشمند یونانی و سریانی و غیره، نه تنها بر غنای زبان ارمنی افزود بلکه موجب نجات برخی آثار مهم شد که اصل آن اکنون از بین رفته است.
از جمله نوشتههای ارزشمندی که تنها ترجمه ارمنی آن‌ها به دست ما رسیده آثار فیلون اسکندریهای است. تعداد هشت جلد از پانزده جلد نوشتههای او فقط از طریق ترجمه ارمنی محفوظ مانده است.
همچنین آثاری از اوسبیوس سزاریایی (درگذشت: ۳۳۹م.)، ایرنائوس لوگدونی (درگذشت: ۲۰۳م.)، ایسیکوس اورشلیمی (درگذشت: ۴۵۰م.) و بسیاری دیگر، تنها به لطف ترجمه ارمنی آن باقی مانده است.
از این رو زبان ارمنی همواره در کانون توجه زبان شناسان، تاریخ‌دانان و ادیبان جای داشته و اکنون نیز پژوهشگران برای تحقیق در این زمینه‌ها به این زبان روی میآورند.
۳ـ زبانی است که بار سیاسی سنگینی بر دوش کشیده است. ارمنیان در طول تاریخ چندهزارساله خود، بیش از دو هزار سال فاقد حکومتی ملی و مستقل بودهاند و بی‌گمان زبان ارمنی نیز از مراقبتها و حمایتهای دولتی محروم بوده است. در همین دوره‌های فاقد دولت و پادشاه بود که زبان ارمنی وظیفه رهبری و متحد ساختن آن‌ها را به عهده گرفت. سلطه اقوام بیگانه بر ارمنستان مهر و نشان خود را بر این زبان بر جای گذاشته و آن را تبدیل به منبعی گران بها برای پژوهش در تاریخ سیاسی و اجتماعی آن‌ها کرده است.
۴ـ زبانی است دارای مجموعه غنی آواها. از همین روی توانسته است تلفظهای دشوار دیگر زبان‌ها را به درستی ضبط کند و نگاه دارد. همچنین دارای آواهایی است که در هیچ یک از زبان‌های هند و اروپایی یافت نمیشود. در زبان ارمنی می‌توان واژههایی بسیار کهن از زبان‌های پارتی و پارسی میانه یافت که در اثر تماس ارمنیان با ایرانیان، وارد زبان ارمنی شده و با تلفظ درست خود تا امروز باقی مانده است. از این رو زبان ارمنی را می‌توان پشتوانه معتبری برای واژه گزینی و بازسازی واژه‌های گمشده پارسی شمرد. نکته دیگری که چنین چیزی را ممکن میسازد سازگاری زبان ارمنی با زبان فارسی است. زبان ارمنی مانند فارسی، زبانی است پیوندی، و واژگان آن از راه پیوند با یکدیگر، یا پیوند با وندها (پیشوند و پسوند) ساخته میشوند، در حالی که زبان عربی زبانی است اشتقاقی و واژگان آن از راه ریشهگیری و اشتقاق افزایش مییابند.
۵ـ زبانی است با نظام آوایی خاص خود. هر نشانه ی آن نماینده ی یک آوا است و هر آوا را تنها با یک نشانه می‌توان نمایش داد. هم مصوتها و هم مصمتها دارای نشانه هستند و نوشته میشوند. این ویژگی زبان ارمنی را از زبان‌های فارسی و عربی دور و به زبان یونانی نزدیک میکند. از طرفی کاربرد حروف مرکب آن نیز بسیار نادر است در حالی که در زبان‌های معتبر اروپایی این ضعف بسیار چشمگیر است. مثلاً در انگلیسی برای نمایش صدای «ش» از دو حرف sh و برای نمایش «چ» از دو حرف ch استفاده میشود. به دیگر سخن، تا اندازه‌ی زیادی، از اصل «یک نشانه برای یک آوا، و یک آوا برای یک نشانه» پیروی میکند.
نظر به این که زبان ارمنی از دیرباز مورد پژوهش ادیبان و کارشناسان قرار گرفته است مراکز پژوهشی و آموزشی این زبان نیز قدمتی بسیار دارند.
از سده ۵م. به این سو مراکز بسیاری برای آموزش این زبان به وجود آمده که تأثیری ژرف در گسترش و تکامل زبان ارمنی داشتهاند. برخی از مراکز آموزشی و پژوهشی زبان ارمنی که در سدههای اخیر تأسیس شدهاند عبارت اند از
«انجمن مخیتاریان» که مقر آن در جزیره سنت لازار در نزدیکی ونیز ایتالیا است و در سال ۱۷۰۱م. تأسیس شده است،
«مدرسه عالی لازاریان» در مسکو (۱۸۲۷م.)،
«مدرسه نرسیسیان» در تفلیس گرجستان (۱۸۲۴م.)،
«مدرسه عالی گئورگیان» وابسته به مرکز دینی ارمنیان جهان در شهر اجمیادزین (۱۸۷۴م.)،
«ماتناداران» یا مرکز آثار خطی کهن در شهر ایروان و غیره.
هم اکنون کرسی زبان و ادبیات ارمنی در دانشگاههای معتبر اروپایی و آمریکایی بر قرار است و از مراکز مهم آموزش زبان ارمنی و رشته ارمنی‌شناسی است. در ایران نیز کلیسای «آمناپرکیچ» اصفهان (وانک) یکی از قدیمی‌ترین مراکز زبان و فرهنگ ارمنی است. هم اکنون در دانشگاه اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی تهران نیز رشته زبان و ادبیات ارمنی در مقطع تحصیلی لیسانس دایر است.
منابع:
ـ هراند پتروسیان، واژه نامه زبان ارمنی، هایاستان، ایروان، ۱۹۸۷ (به ارمنی)
ـ روبرت فوکس، هاینریش هوبشمان، ترجمه ماریا آیوازیان، پیمان، شماره ۳و۴، ۱۳۷۶
ـ گارون سارکسیان، پیدایش الفبای ارمنی، همشهری، ۱۱تیر ۱۳۸۱
ـ کارو (گارون) سارکسیان، زبان ارمنی تاریخچه و اهمیت آن، جامعه مدنی، اسفند ۱۳۷۹
ـ لئون ترپتروسیان، ترجمههای کهن ارمنی، سووتاکان گروق، ایروان، ۱۹۸۴ (به ارمنی)
ـ گارنیک آساتوریان، بازسازی واژه‌های فارسی، پیمان، ش۵و ۶، ۱۳۷۶٫