کومیتاس ، اهنگساز بزرگ ارمنی دوران عثمانی - بخش سوم

کومیتاس ، اهنگساز بزرگ ارمنی دوران عثمانی

بخش سوم

تأثیر کومیتاس بر موسیقی دانانِ پس از او

    بزرگداشت صدمین سال تولد کومیتاس،1969     

احیای موسیقی ارمنی و نمایاندن ارزش های آن تأثیر عمیقی بر فرهنگ ارمنی گذاشت. در زمینهٔ آوازی، هر چند موسیقی دان های پس از کومیتاس به پای او نرسیدند تنی چند از آنان آثار برجسته ای از خود به یادگار گذاشتند که از آن میان می توان از بارسِق کاناچیان (1885-1967) نام برد. در ایران نیز، روبیک گریگوریان، از خاندان موسیقی دان گریگوریان، راه کومیتاس را در زمینهٔ موسیقی ایرانی دنبال کرد. به این معنا که تعدادی از آوازهای بومی ایرانی را جمع آوری و پس از حک و اصلاحشان آنها را برای دسته کُر و خواننده سولو تنظیم کرد. در این مورد نام آلفرد ماردویان نیز قابل ذکر است.

تأثیر کومیتاس بر موسیقی سازی نیز بسیار مشهود است برای مثال می توان از نوازندهٔ ویلن سل و آهنگساز نامی، سرگی (سرکیس) آسلامازیان، نام برد. او حدود هفده اثر برای کوارتت زهی خلق کرد که تمامی ملودی های آن برگرفته از کومیتاس بود. از خصوصیات با ارزش این آثار منحصربه فرد بودن و متفاوت بودن این قطعات از یکدیگر درزمینهٔ تنظیم سازها، پرورش ملودی ها، تنوع احساسات، ریتم های متفاوت و رنگ آمیزی اجرایی است. آسلامازیان با تأسیس کوارتت کومیتاس مسافرت هایی را به همراه گروهش به اطراف و اکناف جهان کرد و به شهرت چشم گیری رسید. این کوارتت در شناسایی موسیقی ارمنی به ملل دیگر نقش عمده ای داشت.

ملودی های کومیتاس همچنین الهام بخش آهنگسازانی شد که اقدام به خلق آثاری برای کوارتت های دیگر و ارکسترهای بزرگ کردند. حتی، آهنگساز بزرگی مانند آرام خاچاطوریان از این تأثیر مبری نماند و ملودی های کومیتاس را اساس کار خود قرار داد. برای نمونه می توان از قسمت دوم آواز کِله – کِله[20] نام برد که آن را در کنسرتوی ویولن خود گنجاند.

پیانیست و آهنگساز معاصر، امانوئل ملیک اصلانیان، تحصیل کردهٔ آلمان، که به عنوان یک آهنگساز مدرن شناخته شده است در اثر پیانویی خود موسوم به ((واریاسیون دی دانس))[21] از تم شُرُرا آنوش[22] کومیتاس استفاده کرد. ملیک اصلانیان در مورد این تم می گوید:

((من در سال 1940 زمانی ک-ه در آلمان بودم با آثار کومیتاس آشنا شدم. آنچه دراین قطعات توجه مرا جلب کرد سبک منزه کومیتاس بود. من متوجه شدم که او چقدر بی آلایش با موسیقی فولکلور برخورد کرده است. تصنیفات او بدون هیچ نوع اضافات است. او نخواسته است مردم را به تعجب وا دارد. من تم مزبور را به دلیل آنکه "دلچسب" نیست انتخاب کردم. خواستم ارتباط آن را با سده های گذشته تجدید کنم. روح دوران باستان را در آن گنجاندم. وسعت دشت ها را نشان دادم)).

 تأثیر شخصیت کومیتاس بر هنر و ادبیات

زندگی پربار و نقش تعیین کنندهٔ کومیتاس در تاریخ موسیقی ارمنی و فرجام دردمندانه اش در بیست سال پایانی عمر انعکاس چشم گیری در آثار هنرمندان و ادبیات ارمنی یافت. از جمله زندگی نامه اش که در رمانی از لوسی تارگیول به رشتهٔ تحریر درآمد. بارویر سِواگ، شاعر نامدار ارمنی، نیز زندگی کومیتاس را در منظومه ای به نام زنگ برج خاموش نشدنی[23] جاودانه ساخت و گریگور خانجیان، از نقاشان بزرگ معاصر، این کتاب را با تصاویر خود مزین کرد. نقاش دیگری به نام یغیشه طادوسیان نیز کومیتاس را در حال یادداشت آوازهای بومی به تصویر کشید. همچنین می توانیم از دو تابلوی دیگر به نام های ((کومیتاس در سال1912 )) اثر پانوس تِر له مزیان، ((شب آخر)) اثر سرکیس مرادیان نام ببریم.

اِدگار هوانسیان باله ای به نام ((آندونی)) را به روی صحنه برد. دُن عسکریان، فیلم ساز معروف بر اساس زندگی کومیتاس فیلمی سینمایی ساخت که برندهٔ چندین جایزه در جشنواره های بین المللی شد.

کنسرواتوار دولتی ارمنستان در شهر ایروان به نام ((کومیتاس)) نام گذاری شد و تندیس نیم تنهٔ او در همان محل و مجسمه تمام قد او در مقابل کنسرواتوار قرار داده شدند که هر دو اثر آرا هاروطونیان بودند. مجسمه های با اندازه های مختلف و حکاکی روی چوب و فلز با موضوع ((کومیتاس)) بسیاراند که از مهم ترین آنها مجسمهٔ تمام قد شش متری کومیتاس در میدان کانادا در شهر پاریس اثر داوید ایروانتسی (بابایان) است، همچنین نیم تنهٔ دیگری در پاریس در حیاط آسایشگاه بیماران روانی ویل ژوئیف.

در پایتخت ارمنستان، خیابانی به نام کومیتاس نام گذاری شده است. همچنین سالن های ارکستر زهی، سالن های تئاتر و سینما و کوارتت های زهی بسیاری در اطراف و اکناف جهان به نام کومیتاس نام گذاری شده اند. در ایران نیز، انجمن فرهنگی آرارات یکی از سالن های کنسرت خود را، همراه با تصویر بزرگ رنگ روغن به این نام نهاده است.

و این همه تکریم و قدردانی برای چیست؟ برای اینکه کومیتاس در تاریخ موسیقی ارمنی نقشی حیاتی بازی کرد. او به موسیقی ارمنی به آن هویت ملی و اعتبار بخشید. زمانی که در آلمان تحصیل می کرد در حالی که این کشور، در اروپای اوایل قرن بیستم، پرچمدار موسیقی مدرن بود تحت تأثیر محیط قرار نگرفت و از طرفی تقلید از گذشتگان و باخ را نیز جایز ندانست بلکه مبتکر سبک جدیدی شد که اساتید مشکل پسند و دیرباور آلمانی را نیز در نهایت با خود هم صدا کرد. نوآوری او ناشی از ضرورت بود با دیدگاه فردی با نبوغ و برخاسته از مشرق زمین. تثبیت روش جدید و خودباوری دو نکتهٔ مهمی بود که کار او را جاودانه ساخت.

فروردین 1385

چکیده ای از افکار کومیتاس

- من باید به هدف اصلی خود برسم. باید گنج ملی را از زیر خرابه های وطنم بیرون آورم.

- آوازهای ارمنی دقیقاً آن خصوصیاتی را دارند که زبان ارمنی دارا است.

- صاحب این آوازهای تحسین آمیز ملت ارمنی است نه من.

- در تصنیف آوازهای ارمنی نخست باید شرایط تاریخی، طبیعی و ملی را شناخت، به ساختار آوازها، معنی کلمات، به سبک و روح آن پی برد. باید با مسایلی از قبیل ریتم شعر. نوع آواز و تلفظ لغات آشنا بود. واِلا همیشه بخشی از کار ناقص خواهد ماند.

- موسیقی اولیه ما ساده بوده، بدون آلایش و فقط از چند صوت تشکیل یافته است، ولی به مرور زمان ملودی های موسیقی لطیف تر گشته و عمق و وسعت بیشتری یافته اند.

- به نظر من ساز فلوت پایه موسیقی است و دارای خصوصیاتی است که سازهای ملل دیگر ندارند. اصوات آن از همه بیشتر به قلب انسان نزدیک تر است و قادر است صادقانه تمام احساسات او را منعکس کند.

- هنر رقص بیانگر خصوصیات اصلی یک ملت است. به خصوص اخلاق و درجه تمدن آن ملت را نشان می دهد.

- فقط آن دسته از آوازها را می توان ملی محسوب کرد که ملت آن را با غریزه خود و بدون تأخیر خلق می کند. خصوصیات این نوع آوازها به قدری مشهود است که هرگز نمی توان با آوازهای اقوام نزدیک اشتباه کرد.

- روستایی فرزند خلف طبیعت است و آن را با تمام وجود حس می کند به همین دلیل در آثار روستاییان این طبیعت است که سخن می گوید.

- تمام فکر و ذکر من این است که شاگردانی تربیت کنم که جذب مدارس شوند و موسیقی ملت خود را مطالعه کنند و روح آن را اشاعه دهند.

- موسیقی نیز همچو زبان قوانین، صرف و نحو و دستور زبان خودش را دارد که از موسیقی ملل دیگر متفاوت است.

- آقایان معلمان و خواهران به مسئله تعلیم و تربیت با احتیاط و خداشناسانه نزدیک شوید زیرا معلمی شغل پرمسئولیتی است. شما وظیفهٔ تربیت نسلی را دارید که در آینده افراد ملت را تشکیل می دهند چنانچه روش شما اشتباه باشد در نهایت ملت را نابود خواهید کرد.

منابع:

- آتایان، روبرت. نت نویسی ارمنی موسوم به خاز. ایروان: آکادمی علوم،1959.

- بارسامیان، آنا؛ هاروطونیان، مارگارت. تاریخ موسیقی ارمنی. ایروان: لویس،1963.

- برودیان، مارگارت. آثار موسیقی محلی ارمنی. ایروان: لویس،1971.

- بادماگریان، آشوت. آوازهای ارمنی در طی قرون. بیروت: گ.دونیکیان،1973.

- بادیکیان، خاجیک. کومیتاس همان طوری که بوده. ایروان: زنگاگ،2002.

پی نوشت ها:

1- Conterpoint

کنترپوان، به معنای نقطه در مقابل نقطه، منظور نت درمقابل نت، یا ملودی در مقابل ملودی است - نوعی موسیقی چندصدایی (پلی فنی) ساده که تأکید ریتمی در میزان بندی ندارد. موسیقی براژاس کنترپوان در قدیم فاقد میزان بندی بود.

2-  Harmony

هارمونی، علم هم آهنگی موسیقی که از تسلسل آکوردها و آفرینش یک ملودی زیبا منطبق با قواعد خاص به وجود می آید.

3-  Fuga

فوگ، نوعی از موسیقی که از ترکیب چند ملودی جدا از هم به وجود می آید. این ملودی ها در زمان های متفاوت آغاز می شوند و غیر از ایجاد هماهنگی عمودی هر کدام از ملودی ها با حرکت افقی شنونده را به تعقیب خود وا می دارد یا به تعبیری دیگر ملودی ها در تعقیب یکدیگرند. در فوگ دانش کنترپوان به شکلی پیچیده به کار گرفته می شود. مبنای فوگ پلی فنی (چندصدایی) است

4- این تفکر ما را به یاد امانوئل ملیک اصلانیان پیانیست و آهنگساز می اندازد که می گفت: ((باید بسیار آموخت، بسیار دانست، ولی همهٔ آنها را فراموش کرد و ارزش های جدیدی خلق نمود (البته بر اساس کار گذشتگان)))

5-  Loru Gootanerg

6- صدای انسان به چهار گروه اصلی تقسیم می شود:

صدای زیر زنSoprano                  صدای زیر مردTenor 

صدای بم زن        Alto                  صدای بم مردBass 

غیر از چهار گروه فوق انواع فرعی نیز وجود دارد.

7-  Bourdon

بعضی از سازهای محلی طوری ساخته شده اند که در آن یک صدای مداوم باس (اکثراً درجه اول یا پنجم) به گوش می رسد (به اصطلاح عام دم نگه داشته می شود). کومیتاس این نوع اجرا را در آوازهای گروه کُر به کار گرفته است.

8- همین برخورد را با امانوئل ملیک اصلانیان نیز دیده ایم. در سال های1940- 1951زمانی که او در رسیتال های پیانوی خود سونات های بتهوون را در آلمان و اطریش از دیدگاه یک پیانیست شرقی تفسیرمی کرد، باعث مباحث فراوان بین موسیقی دان ها در روزنامه ها شد، آنها سؤال می کردند ((آیا تفسیر خودشان درست است یا تفسیری از دیدگاه یک شرقی؟)). البته، نمی گفتند که این نوع اجرا اشتباه است. بالأخره منتقدی در نشریهٔ هامبورگر وُخن Hamburger Wochen (مارس1948 ) مقالهٔ خود را چنین به اتمام رساند: ((بتهوون شرقی جالب تر ازآن اجراهای تکراری، محافظه کارانه و خسته کننده است که ما اکثراً شنیده ایم))

9-  Mode

مُد،به سیستم توالی نت هایی با ارتفاع های متفاوت اطلاق می شود. در ادوار مختلف ملل گوناگون دارای مدهای موسیقی گوناگون بوده اند که چند خصوصیات آن به شرح زیر است:

الف: تعداد نت های مد         ب: ارتباط فواصل نت ها         ج: وظایف نت ها در ارتباط متقابل

مدهای موسیقی ارمنی متشکل از سه، چهار و یا پنج نت است.

کومیتاس ثابت کرد که اکثر آوازهای ارمنی متشکل از مدها به صورت زنجیره ای به هم پیوسته وسعت زیادی پیدا می کنند.

فواصل نت های مدهای ارمنی بر حسب تن (پرده) از این قرار است:

1-1-1/2                1-1/2-1                1/2-1-1

  1/2- 1/2 -1 1/2                       1/2- 1 1/2 -1            1- 1/2- 1/2 -1/2

10- نت نویسی جدید ارمنی را در سدۀ هیجدهم هامبارسوم لیمونجیان (1768-1839) ابداع کرد. این نت نویسی بر اساس نت نویسی قدیم ((خاز))ها ایجاد شده و فاقد پنج خط حامل است. کومیتاس در به کارگیری این نت ها مهارت کامل داشت و در جمع آوری موسیقی محلی از همین نت ها کمک می گرفت.

11-  Le Mercun musical

12-  Le Monde musical

13-Guide musical

14-  Le Currier

15-  Cazette de Laussanne

16-  Goosan

گوسان به معنی خنیاگر، آوازه خوان های دوران قبل از مسیحیت در ارمنستان. متن آواز این خنیاگران اکثراً اسطوره ای، حماسی و تاریخی بود.

17- Gnessin

گنسین میخائیل فابیانویچ، آهنگساز و استاد هارمونی و آهنگسازی کنسرواتوارهای لنینگراد و مسکو. آرام خاچاطوریان در دانشکده همین آهنگساز موسوم به گنسین به تحصیل موسیقی پرداخته است.

18- نت نویسی قدیم ارمنی موسوم به خاز (Nevma) در قرن هشتم میلادی شکل گرفت و تا سده های شانزدهم و هفدهم کاربرد داشت ولی به مرور زمان رمز خواندن و نوشتن آن به دست فراموشی سپرده شد. از نامه ها و بعضی دست خط های کومیتاس چنین استنباط می شود که او تا حد زیادی به خواندن رمز آنها پی برده بود.

19- به عقیده کومیتاس سرنا سازی است که درسال های حمله تیمور لنگ وارد ارمنستان شد.

20-  Kele-kele

21-  Variazion di danze

22-  Shorora Anoosh

23- در معماری کلیساهای ارمنی در کنار گنبد اصلی، برج های کوچکی همراه با ناقوس وجود دارد که در مراسم خاصی نواخته می شود این منظومه، سِواگ، کومیتاس و موسیقی او را به این زنگ ها، به منزلهٔ مظهر پایندگی تشبیه کرده است.