نقش ارامنه بر موسیقی ایران/ بخش اول
.
http://alikonline.ir/fa/fa/news/culture/item/2085-
ارمنی-ها-هرگز-خشن-نبوده-اند
.
دین موسیقی کلاسیک ایران به ارامنه
چکنواریان می گوید: از زمانی که یادم است و مدرسه می رفتم؛ در کتاب تاریخ ما هیچ وقت گفته نشد که ارامنه ایرانیان اصیل هستند. هر وقت صحبت از ارامنه می شود؛ انگار آنها به یکباره وسط ایران افتادند یا مهاجر هستند. این نخستین اظهارنظر لوریس چکناواریان درباره ارامنه و نقش آنها در ایران است.
حضور ارامنه در حوزه های فرهنگی هنری، علمی و حتی اقتصادی باعث شد تا ایران بتواند همراه با جهان؛ تجربیات نوینی داشته باشد. اما به‌طور مشخص؛ در ایران، نقش ارمنیان در شکل گیری موسیقی نوین و معاصر ایران چشمگیر بوده است. هنرمندان بسیاری که در راه گسترش موسیقی در ایران گام‌های با ارزشی را برداشتند. این مسئله در حوزه های مختلف و خصوصا در حوزه موسیقی؛ بسیار وابسته به سفرهای ارامنه و نگاه جهانی آنها بود. درواقع ارامنه با سفرها و نگاه وسیع خود می توانستند آنچه در جهان درحال اتفاق است را به ایران بیاورند و با مردم کشورشان سهیم شوند.
خبرگزاری ایلنا؛ پیرامون همین مسئله برای بررسی نقش ارامنه در موسیقی ایران؛ نشستی با حضور لوریس چکناواریان (آهنگساز و رهبر ارکستر) و امیر اشرف آریان پور (موسیقی شناس و استاد دانشگاه) برگزار کرد.
آقای چکناواریان؛ ارامنه سرآغاز خدمات متعددی خصوصا در حوزه فرهنگ و هنر در ایران بودند و به نوعی نقش محوری داشتند. نظر شما چیست؟
لوریس چکناواریان: وقتی یک نفر به من بگوید که شما اقلیت هستید مشخصا به او می گویم که من یک ایرانی اصیلم و از زمان کوروش کبیر در ایران ریشه دارم. وقتی که ساسانیان حکومت اشکانیان را از بین بردند این چند دستگی به وجود آمد در واقع اشکانیان، ارامنه را در ارمنستان ادامه دادند و خواستند که ارامنه را هم مثل کلیمی ها از ایران جدا کنند. اولین کشوری که مسیحیت را قبول کرد ارمنستان بود در حالیکه دین زرتشتی داشتند.
از زمانی که یادم است و مدرسه می رفتم؛ در کتاب تاریخ ما هیچ وقت گفته نشد که ارامنه، ایرانیان اصیل هستند. هر وقت صحبت از ارامنه می شود؛ انگار آنها به یک باره وسط ایران افتادند یا مهاجر هستند. درحالیکه ارامنه یکی از 28 پادشاهی بودند که به همراه کوروش کبیر ایران را تشکیل دادند و از این 28 پادشاه تنها دو پادشاه ارامنه و فارس ها باقی ماندند.
حدود 300 سال پیش شاه عباس به اشتباه ارمنستان را به ترک ها واگذار کرد. از طرفی دیگر فتحعلی شاه هم ارمنستان شرقی را به روس ها داد. به خاطر این اشتباه سیاسی ارامنه زیر پرچم عثمانی ها و روس ها رفتند و در نتیجه در تمام دنیا پخش شدند. در حالیکه ارامنه همه ایرانی اصیل هستند حالا بسیاری از ارامنه در کشورهایی مانند فرانسه، روسیه، ایران و ... پخش شده اند. ایران کشور بزرگی است که به قومیت های مختلفی تقسیم می شوند فارس‌ها در شعر و ادبیات بسیار قوی بودند، ارامنه در موسیقی و صنایع دستی حضور تاثیرگذاری داشتند یا به طور مثال آذری ها در اقتصاد قوی بودند. همه این قومیت ها باعث می شدند تا ایران کشوری قدرتمند باشد. به دلیل اینکه زمانی ارامنه زیر پرچم عثمانی بودند و به عثمانی رفتند توانستند با اروپا ارتباط برقرار کنند و در واقع همین فرهنگ اروپایی باعث شد تا در موسیقی ربع پرده ها را از بین ببرد.
ارامنه تا حدود صد سال پیش همین موسیقی معمولی را داشتند و موسیقی اصلی ارامنه بیشتر در کلیسا شنیده می شود که در روز یکشنبه زندگی کامل حضرت مسیح با موسیقی تعریف می شود. در واقع این نوعی تعزیه و اپرا است. ارامنه هیچ گاه سیاستمدار یا اقتصاددان بزرگی نداشتند در واقع می توان به قطعیت گفت که ارامنه در سیاست و اقتصاد صفر هستند و در فرهنگ و هنر و علم ریشه های عمیقی دارند. من همیشه به یاد دارم که به ما می گفتند پول کثیف است و به پول فکر نکنید. هر چه دارید در مغزتان بگذارید تا بتوانید به هر جای دنیا بروید. از سوی دیگر ارامنه چون همواره در حال مهاجرت بودند ملک و املاک چندانی نداشتند و هر چه داشتند از شهری به شهری دیگر می بردند. از تمام این حرف ها خواستم به گفته سقراط برسم از سقراط پرسیدند پول مهمتر است یا دانش و او گفت پاسخ سوالتان را نمی دانم اما آنها که دانش دارند برای کسانی که پولدار هستند کار می کنند.
آقای آریان پور؛ شما نقش ارامنه را در موسیقی ایران چگونه می بینید؟
امیر اشرف آریان پور: ارامنه نقش پررنگی در گسترش موسیقی ایران داشته اند. همه ما به همراه ارامنه جزئی از خاک بزرگ ایران هستیم. ارامنه از روزگاران قدیم در ایران حکومت می کردند. شیرین با خسرو پرویز عروسی کرد در حالیکه شیرین در شمال ایران بود و خسرو پرویز در جنوب ایران قرار داشت این دو عاشق هم شدند خسرو تا عکس شیرین را می‌بیند عاشق او می شود. شیرین هم همینطور و شیرین از ارمنستان راه می افتد تا خسرو پرویز را ببیند. داستان آشنایی ارامنه و ایرانیان بسیار قدیمی است و حتی قدیمی تر از داستانی است که الان گفتم.
ارامنه علاوه بر خدمت‌های فرهنگی و هنری که به ایران کرده اند در گسترش علم و دانش نیز نقش بسزایی ایفا کرده اند. ارامنه همواره نوآوری می کردند و چون مسیحی بودند سفرهای بیشتری به خارج از ایران داشتند چند سال پیش به همراه دکتر حسن ریاحی و همسرشان به ارمنستان رفتم و متوجه شدم که هنوز می توان از ارامنه آموخت. اگر امروز در کشور ما موسیقی کلاسیک وجود دارد ما آن را مدیون ارامنه هستیم. نقش ارامنه در گسترش موسیقی کلاسیک در ایران بسیار پررنگ است در ایران تنها موسیقی سنتی وجود داشت که البته حفظ آن نیز مرهون تلاش های ارامنه است زیرا زمانی مسلمان‌ها حق داشتن موسیقی را نداشتند البته این حضور در اوایل انقلاب اسلامی نیز رخ داد.
سال ها پیش علی نقی وزیری هنرستان موسیقی را تشکیل داد و در آنجا ورود زن های ارمنی را برای تحصیل آزاد اعلام کرد. خانم قمرالملوک وزیری در آن زمان نامه ای نوشت و گفت چرا فرق قائل می شوید همه ما زن هستیم اما واقعیت این بود در زمانی ارامنه و یهودی ها می توانستند موسیقی داشته باشند اما مسلمانان نمی توانستند. زمانی ارامنه باشگاهی در چهارراه یوسف آباد داشتند ما هر کنسرتی که در آن زمان می‌خواستیم برگزار کنیم مجبور بودیم به این باشگاه رجوع کنیم زیرا سالن های کنسرت زیادی وجود نداشت کلوپ ارامنه نیز بسیار برای اجراهای ما مناسب بود زیرا در آنجا یک پیانوی رویال قرار داشت هنرمندانی چون مرحوم ملک اصلانیان، فاطمه صبا، اِولین باغچبان، منیر وکیلی و بسیاری دیگر در کلوپ ارامنه کنسرت برگزار کردند.
برای من سه هنرمند در عرصه موسیقی ارامنه بی نظیر هستند و بسیار آنها را دوست دارم آقایان روبیک گریگوریان، امانوئل ملک اصلانیان و لوریس چکنواریان در عرصه موسیقی بسیار تاثیرگذار هستند. این هنرمندان به مملکت خودشان صادقانه خدمت کردند. زمانی که من به هنرستان موسیقی رفتم تقریبا تمامی معلم ها ارمنی بودند خانم هاکوپیان، خسروی، حق‌نظریان و بسیاری دیگر از مدرسین موسیقی در آن زمان بودند. خانم خسروی رئیس هنرستان موسیقی بود شما تصور کنید در زمانی ارامنه چنین نقش پررنگی را در موسیقی ایران داشتند. روبیک گریگوریان و امانوئل ملک‌اصلانیان فرشته بوده اند. زمانی پرویز محمود مدیر هنرستان موسیقی بود و روبیک گریگوریان مشاورش بود. روبیک برای همه ما یک بت بود چرا که پرویز محمود همیشه بداخلاق بود و چهره‌ای اخمو داشت اما او همیشه به ما می خندید و با ما برخوردی دوستانه داشت من کمتر آدمی مثل گریگوریان، چکنواریان و ملک‌اصلانیان در زندگی ام دیده ام. این هنرمندان با وجود اینکه همیشه مشکلات بسیاری داشته اند اما هیچ گاه عصبانی نشده اند و همیشه خوش‌اخلاق بوده اند.
فکر می کنید چه عاملی باعث شد تا ارامنه اینگونه در موسیقی تبدیل به جریانی تاثیرگذار بشوند؟
لوریس چکنواریان: موسیقی در خون ارامنه است. ارامنه بیشتر روحیه میتراییسم داشته اند و از آن زمان موسیقی بسیار مهم شد. علاوه بر آن؛ موسیقی در کلیسا از ارکان اصلی است و هزاران هزار آهنگ متفاوت در کلیسا نواخته می شود. من حدود 40 سال پیش به مدت ده سال در کتابخانه های مختلف اروپا و در ایران کتاب‌های مختلف آهنگ های کلیسایی را جمع آوری کردم که به بیش از دو هزار ملودی کلیسایی رسید و آخرین کتاب را در اصفهان یافتم بسیاری از این کتاب ها نت نویسی مخصوص ارمنی را داشتند و حتی به اروپایی نوشته نشده بود من تمام این ملودی‌ها را به اسقف ارمنستان دادم.
کلیسا زمانی هفت وعده عبادت مختلف داشت که در هر وعده آن موسیقی مخصوصی نواخته می شد و هر روز نیز مناسبت خاص خودش را داشت به نوعی می توانم بگویم همانطور که فارس‌ها با شعر بزرگ شده اند. ارامنه با موسیقی رشد کرده اند. در تبریز سه شخصیت ارمنی چهره ای بین‌المللی در موسیقی داشتند ایوان گالانیان، معلم بزرگ ترین ویولنیست های دنیاست و هنوز هم متد ویولن او در دنیا تدریس می شود ملیک اصلانیان و روبیک گریگوریان نیز در تبریز متولد شدند. همانطور که فارس ها هر موقع کنار یکدیگر جمع می شوند شعر می خوانند ارامنه نیز در تجمعات کوچک خود موسیقی دارند. شما در هر تشکلی از ارامنه یک کر چهار صدایی می بینید. من از بچگی به یاد دارم که کشیش های قدیم وقتی آواز کر می خواندند با ربع پرده بود البته آن سنت دیگر از بین رفته است.
در میان ارامنه سازهای بادی خیلی نواخته نمی‌شد. این سنت در ارامنه و یهودی ها وجود دارد که پسرها ویولن می زنند و دختران باید پیانو بنوازند. شما هیچ خانواده ای را در ارمنستان پیدا نمی کنید که پسرش در آن ویولن نزند و یا دختر پیانو ننوازد. در واقع همه ما با موسیقی بزرگ می شویم موسیقی بسیار عنصر مهمی است چرا که خشونت بشر را از بین می‌برد. آلمانی‌ها بعد از جنگ جهانی دوم به موسیقی خیلی اهمیت دادند و مدارس موسیقی و اپرا ساختند تا اخلاق آلمانی ها از آن خشونت بیرون بیاید. موسیقی روشنایی می آورد.
اگر ارامنه هم اکثرا اخلاقشان خوب است و خشن نیستند هم به خاطر همین موسیقی است. اما باز هم توجه کنید وقتی می گوییم ارامنه؛ بدین معنا نیست که آنها از آسمان افتادند. ارامنه ایرانی های اصیلی هستند که با اشتباه شاه عباس؛ در جهان پراکنده شدند و اگر به ایران برگشتند؛ مهاجر نیستند بلکه به کشور خودشان بازگشتند. البته همین اشتباه موجب شد تا ارامنه با دنیای موسیقی مدرن آشنا شدند. به طور مثال کومیتاس که بزرگ ترین آهنگساز ارامنه است؛ در برلین تحصیل کرده است. به طور کلی می توانم بگویم که ارامنه همچنان در ایران نقش درخشانی دارند اما تدریجا با کاهش مخاطبان موسیقی کلاسیک؛ نقش هنرمندان آن نیز کمرنگ می شود.
نکته دیگر این است که فارس ها همواره شعر اهمیت دادند و شعر را در خدمت موسیقی دانستند. ارامنه دقیقا برعکس بودند. موسیقی کلاسیک علم است و باید آن را دانست. موسیقی سنتی ایرانی بیشتر احساس است. ارامنه موسیقی کلاسیک را به مانند زبان بین‌المللی وارد ایران کردند اما بسیاری در همان زمان فکر کردند که این موسیقی قرار است جایگزین موسیقی سنتی ایران شود. در حالیکه به هیچ وجه چنین نبود. در جریان حفظ موسیقی کلاسیک نیز روبیک گریگوریان نقش بسیار مهمی داشت.
آقای چکناواریان فکر می کنید علت کمرنگ شدن نقش ارامنه در موسیقی ایران چیست؟
من پیش از این باید بگویم که ثروت و کارخانه ها و برج های بزرگ به هیچ کاری نمی‌آیند وقتی فرهنگ و هنر وجود نداشته باشد. آلمانی‌ها این کار را شروع کردند و پیرو آنها اروپا و آمریکا نیز بیش از هر چیزی به هنر اهمیت دادند. حالا شما در هر شهری از کشورهای اروپایی یا در هر ایالت از آمریکا چندین سالن کنسرت می بینید.
ایران مثل یک دسته گل از گل های مختلف است. ارامنه بخشی از ایران بودند که بیش از هر چیز در فرهنگ و هنر تاثیر داشتند. وقتی ارکسترهای مملکت تعطیل شد و تدریس موسیقی دچار مشکل شد و به‌طور کل محدودیت های متعددی بر سر راه هنر قرار گرفت؛ طبیعی بود که ارامنه از ایران بروند. هر چند هنوز ارامنه با تعداد کم نقش درخشانی در ایران دارند اما واقعیت این است که اکثر آنها رفتند
.